گزارش نیویورک‌تایمز با بررسی نوع بمب‌ها، ساختار فردو و زمین‌شناسی منطقه نشان داده است که چرا هنوز نمی‌توان میزان دقیق خسارت حملات هوایی آمریکا به سایت هسته‌ای فردو را مشخص کرد.
بمب‌های ۳۰ هزار پوندی GBU-57، با وجود قدرت عظیم، تنها قادرند چند متر در سنگ نفوذ کنند، در حالی که فردو در عمقی حدود ۸۰ تا ۱۱۰ متر ساخته شده است. تمرکز آمریکا در حمله به فردو بر کانال‌های تهویه بود که به‌عنوان نقطه ضعف طراحی به کار گرفته شد.
سنگ آتشفشانی متخلخل «ایگنیمبریت» در اطراف فردو، به‌گفته کارشناسان، بخشی از انرژی انفجار را جذب کرده و احتمالاً مقاومت سایت را افزایش داده است.
مقام‌های آمریکایی می‌گویند هدف نابودی سانتریفیوژها با امواج انفجار بوده، نه لزوماً فروپاشی کامل. اما با متغیرهای فراوان، از جنس بتن مسلح ایرانی تا مسیر پیچیدهٔ تونل‌ها، برآورد میزان واقعی آسیب دشوار است. اختلاف دیدگاه میان کارشناسان نشان می‌دهد فردو همچنان یک «هدف نامرئی» باقی مانده است.
حمله آمریکا به فردو، چرا قابل ارزیابی نیست؟
۱. عمق زیاد و نفوذ محدود بمب‌ها
فردو در عمقی حدود ۸۰ تا ۱۱۰ متر در دل کوه ساخته شده است. بمب‌های GBU-57 حتی در شرایط ایده‌آل تنها ۵ تا ۱۰ متر در سنگ نفوذ می‌کنند، بنابراین روشن نیست تا چه اندازه توانسته‌اند به سانتریفیوژها برسند.
۲. ناشناخته بودن زمین‌شناسی محل
سنگ آتشفشانی ایگنیمبریت در اطراف فردو خاصیت جذب امواج انفجار دارد. این ویژگی می‌تواند شدت تخریب را کاهش دهد، اما بدون داده‌های دقیق زمین‌شناسی نمی‌توان برآورد قطعی داشت.
۳. پیچیدگی ساختار تونل‌ها و کانال‌های تهویه
کانال‌های تهویه به‌صورت زیگزاگ و چندشاخه طراحی شده‌اند. مشخص نیست بمب‌ها تا کجا پیش رفته‌اند و انفجارها در کدام بخش رخ داده‌اند.
۴. تدابیر حفاظتی مهندسی ایران
احتمال استفاده از بتن تقویت‌شده با الیاف فولادی، صفحات فلزی و درهای ضدانفجار وجود دارد. این لایه‌های حفاظتی می‌توانند شدت آسیب‌پذیری را به‌طور چشمگیری کاهش دهند.
۵. نبود دسترسی و داده‌های محرمانه
کارشناسان خارجی دسترسی به سایت ندارند و بسیاری از داده‌های آزمایش‌های واقعی و سرعت/شکل بمب‌ها محرمانه است. همین امر باعث می‌شود هیچ محاسبه دقیقی از میزان آسیب واقعی در دسترس نباشد.
در ادامه متن کامل این گزارش را که جیمز گلنز، ساموئل گرانادوس، جونهو لی، اریک اشمیت و مارکو هرناندز با تیتر اصلی «The Invisible Target in Iran» نوشته‌اند و ۲۰ اوت ۲۰۲۵ در نیویورک‌تایمز منتشر شده، بخوانید؛
در ۲۲ ژوئن، ایالات متحده حمله‌ای به فردو، تأسیسات هسته‌ای ایران که عمیقاً در دل کوه قرار دارد، انجام داد و از عمیق‌ترین بمب متعارف ساخته‌شده توسط آمریکا استفاده کرد.
حمله‌ی آمریکا دو کانال تهویه را هدف قرار داد و هر یک را با شش بمب GBU-57 متوالی هدف گرفت، که باعث شکست لایه‌های سنگ و بتن محافظ تأسیسات زیرزمینی شد.
مقام‌های وزارت دفاع گفتند که بمب‌ها احتمالاً به اتاق سانتریفیوژها که برای برنامه هسته‌ای ایران حیاتی هستند، نرسیده‌اند. آن‌ها تأکید کردند که هدف، تخریب سانتریفیوژها از طریق امواج انفجار و اثرات دیگر انفجارها بوده است.
بدون دسترسی مستقیم به سایت ممکن است مدتی طولانی لازم باشد تا کارشناسان بیرونی بتوانند دقیقاً ارزیابی کنند که فردو چه میزان آسیب دیده است؛ هرچند یک ارزیابی اخیر آمریکا آن را «به‌شدت آسیب‌دیده» توصیف کرده است. با این حال، بررسی نوع بمب مورد استفاده، ساختار تأسیسات و همچنین برآورد زمین‌شناسی محل می‌تواند سرنخ‌هایی به دست دهد.
بمب
کارشناسان بالستیک و انفجار، بمب GBU-57 را به گلوله‌ای غول‌آسا تشبیه می‌کنند. این بمب ۳۰ هزار پوندی، که بیش از ۵ هزار پوند مواد منفجره در خود دارد، از بمب‌افکن B-2 رها می‌شود و با سرعتی نزدیک به مافوق صوت به زمین برخورد کرده و سپس منفجر می‌گردد.
اما به‌رغم قدرت عظیمش، حتی چنین بمبی هم الزاماً قادر به نابود کردن یک هدف سخت و عمیق در دل صخره‌های کوه نیست.
رایان هرلی، استاد مهندسی مکانیک در دانشگاه جانز هاپکینز و متخصص رفتار سنگ‌ها در شرایط حاد، گفت: یک برآورد کلی نشان می‌دهد پرتابه‌ای ۳۰ هزار پوندی که با سرعتی بیش از صوت حرکت کند، حداکثر بین ۵ تا ۱۰ متر ـ حدود ۳۵ فوت ـ در چند نوع سنگ متداول، از جمله آنچه محتمل است در فردو یافت شود، نفوذ کند. در حالی که اغلب برآوردها عمق تأسیسات فردو را بین ۲۶۰ تا ۳۶۰ فوت می‌دانند.
ترک‌های ایجادشده از انفجار نخست می‌تواند امکان نفوذ بمب‌های بعدی را به عمق بیشتر بدهد، اما پیش‌بینی دقیق آن دشوار است.
هرلی و دیگر کارشناسان تأکید کردند محاسبه دقیق میزان خسارت بدون شبیه‌سازی‌های رایانه‌ای پیشرفته، داده‌های محرمانه از آزمایش‌های میدانی، سرعت و شکل دقیق بمب و همچنین آگاهی وسیع از ساختار فردو و زمین‌شناسی منطقه غیرممکن است.
کانال‌های تهویه
زمانی که طراحان عملیات به دنبال نقاط آسیب‌پذیر در ساختار فردو بودند، تمرکز خود را بر کانال‌های تهویه‌ای گذاشتند که به دامنهٔ کوه در بالای پناهگاه باز می‌شدند؛ رویکردی که به آن‌ها اجازه می‌داد به جای انفجار مستقیم در دل سنگ سخت بالای تأسیسات، از مسیرهای موجود بهره ببرند.
یک مقام وزارت دفاع آمریکا که در جریان تصمیم‌گیری‌ها بود، به شرط ناشناس ماندن گفت: کانال‌های اصلی مستقیم به پایین نمی‌رفتند، بلکه در بخش ابتدایی کمی پیچ‌وخم داشتند؛ به این معنا که مسیر تا رسیدن به پناهگاه، مستقیم نبود مگر در انتها.
شکل دقیق کانال‌ها روشن نبود، اما وجود زوایا به معنای ترکیبی از سنگ و تونل‌های باز در برابر بمب‌ها بود. برنامه‌ریزان نتیجه گرفتند که به چندین بمب نیاز دارند.
طبق یک جلسه توجیهی پنتاگون در ۲۶ ژوئن، هر کانال در بالای خود به شکلی سه‌شاخه (تری‌دنت) باز می‌شد. هدف در هر دو محل این بود که ابتدا با یک بمب درپوش بتنی برداشته شود و سپس پنج بمب دیگر به داخل کانال اصلی انداخته شود.
زمین‌شناسی
میزان خسارت ناشی از بمب GBU-57 ـ یا سلسله‌ای از آن‌ها ـ بستگی مستقیم به زمین‌شناسی محل اصابت دارد.
چند زمین‌شناس که با نیویورک‌تایمز مشورت کرده‌اند، گفتند یک مطالعه ایرانی از منطقه فردو که در سال ۲۰۲۰ در نشریه دانشگاه تهران با نام Geopersia منتشر شد، نشان می‌دهد که سنگ‌های منطقه عمدتاً از نوع ایگنیمبریت (سنگ آتشفشانی) هستند.
یزحاق ماکوفسکی، زمین‌شناس و استاد دانشگاه حیفا در اسرائیل، گفت: «ایگنیمبریت برای حفاری عالی است.» او توضیح داد که سکونتگاه‌های زیرزمینی باستانی در کاپادوکیهٔ ترکیه در چنین سنگی کنده شده‌اند و برخی از آن‌ها دارای چندین طبقه، تونل‌های متصل و صدها ورودی هستند.
ماکوفسکی افزود: درجه یا سختی دقیق ایگنیمبریت اطراف فردو مشخص نیست، اما احتمالاً مانند کاپادوکیه، ساخت پناهگاه زیرزمینی را آسان‌تر کرده است. از نظر بصری، ایگنیمبریت در فردو نسبتاً نرم به نظر می‌رسد، هرچند برای قطعیت نیاز به مطالعهٔ نزدیک‌تر است.
او گفت این سنگ مزیت دیگری هم برای ایرانی‌ها داشته است: چون نسبتاً متخلخل است، می‌تواند مانند کیسه‌های شن در اطراف دژهای قدیمی عمل کرده و موج‌های مخرب انفجار را کاهش دهد.
نیک گلومک، استاد مهندسی و متخصص مواد منفجره در دانشگاه ایلینوی، نیز گفت: «توف (سنگ آتشفشانی متخلخل) در جامعهٔ انفجار به‌خوبی به‌عنوان یک جذب‌کنندهٔ بسیار مؤثر انرژی شناخته می‌شود ـ یکی از بهترین‌ها.»
تأسیسات
یک مقام وزارت دفاع گفت: مجموعه فردو چند طبقه داشته است و همین امر تعداد بمب‌های مورد نیاز آمریکا برای تخریب سانتریفیوژها و تجهیزات دیگر را افزایش داده است.
ایران تولیدکننده بزرگ بتن است و پژوهشگران ایرانی مقالاتی درباره بتن تقویت‌شده با الیاف فولادی ریز منتشر کرده‌اند. کلی نایتو، استاد مهندسی سازه در دانشگاه لی‌های، توضیح داد: این الیاف هنگام وارد شدن فشار، روی ترک‌های ریز پل می‌زنند و مقاومت بتن در برابر انفجار یا ضربه را بیشتر می‌کنند. «استفاده از الیاف می‌تواند مقاومت کششی بتن را دو یا سه برابر کند و اجازه دهد ترک‌ها پایدار بمانند.»
اینکه چقدر مؤثر باشد، بستگی به قدرت انفجار و ترکیب دقیق بتن دارد. مشخص نیست ایرانی‌ها این نوع بتن را در فردو به کار برده باشند، اما نایتو گفت در آمریکا استفاده از اسپری بتن با الیاف فولادی در داخل تونل‌ها به‌عنوان لایه‌ای حفاظتی و تقویتی امری روتین شده است.
روش‌های پیچیده‌تر ممکن است شامل به‌کارگیری صفحات فولادی برای جذب بخشی از شوک انفجار یا جلوگیری از پخش شدن قطعات بتن و آسیب رساندن به تجهیزات یا افراد باشد.
برخی تدابیر حفاظتی در فردو شناخته شده‌اند: بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در طول سال‌ها از وجود اتاق‌های ضخیم با دیوارهای بتنی و درهای سنگین مقاوم در برابر انفجار خبر داده‌اند.
متغیرها
پس فردو چقدر آسیب دیده است؟ میزان آن تا حد زیادی بستگی دارد به اینکه کدام یک از بمب‌ها تا چه اندازه به نزدیکی تأسیسات منفجر شده باشند. اما با وجود این‌همه متغیر ـ و ناشناخته‌های بسیار ـ شاید هرگز نتوان با قطعیت گفت.
یک مقام وزارت دفاع آمریکا گفت: احتمالاً بمب‌ها به اتاق‌های سانتریفیوژ نرسیده‌اند، هرچند تحلیلگران هنوز در حال بررسی‌های دقیق هستند. هدف این بود که از موج‌های شوک و دیگر اثرات انفجار برای نابودی سانتریفیوژها استفاده شود.
اگر بمب‌ها به خود پناهگاه نرسیده باشند، انفجارها همچنان می‌توانسته‌اند خسارت عمده‌ای ایجاد کنند، در صورتی که درست در بیرون یا در یک کانال تهویه رخ داده باشند.
در آن صورت، در محل اصابت موج‌های شوک آسیب سازه‌ای پدید می‌آید. «و سپس هرچه به تونل‌های وسیع‌تر و مناطق دورتر می‌رویم، تأثیر مخرب بر تجهیزات بیشتر می‌شود»، به گفتهٔ اندرو نیکلسون، مدیر شرکت «وایپر اپلاید ساینس» در ادینبورگ، شرکتی که نرم‌افزار شبیه‌سازی انفجار تولید می‌کند و اثر بارهای شدید بر سازه‌ها را مطالعه می‌کند.
اگر یک یا چند بمب واقعاً به پناهگاه رسیده باشند، هرچند میزان خسارت چشمگیر باشد، باز هم ممکن است محدود بماند.
پیتر مک‌دونالد، دیگر مدیر این شرکت گفت: «فکر می‌کنم همه‌چیز را به‌طور اساسی خواهد سوزاند.» اما او گفت: حتی به‌رغم مخرب بودن انفجار در فضای بستهٔ پناهگاه برای تجهیزات، انتظار فروپاشی کامل فردو را ندارد. آسیب سازه‌ای احتمالاً به بخش‌های نزدیک محل انفجار محدود خواهد شد.
خسارت به محل انفجار بستگی دارد
پروفسور هرلی از دانشگاه جانز هاپکینز گفت: «به نظر من اگر آن‌ها زمین‌شناسی و کانال‌های تهویه را به‌دقتی که گزارش شده بررسی کرده باشند، احتمالاً خسارت بسیار سنگینی وارد کرده‌اند.»
این ارزیابی با اعتماد فزاینده مقام‌های آمریکایی هماهنگ است که می‌گویند حمله فردو را به‌شدت آسیب‌زده و مجموعه سانتریفیوژهای آن را نابود کرده است.
اما جان بی. ولفستال، مدیر بخش ریسک جهانی در «فدراسیون دانشمندان آمریکایی» و مقام کنترل تسلیحاتی در دولت‌های اوباما و بایدن، گفت: میزان عقب‌انداختن برنامه هسته‌ای ایران بستگی دارد به اینکه دقیقاً چگونه موج‌های شوک و دیگر اثرات انفجار درون پناهگاه عمل کرده باشند.
او گفت: «اگر صرفاً موج شوک بوده باشد، بسیاری از چیزها قابل بازیابی است. اگر انفجار آتشین بوده و همه‌چیز نابود شده باشد، احتمالاً چیزی باقی نمانده است. اما تا زمانی که این را ندانیم، نمی‌توانم محاسبهٔ دقیقی از میزان باقی‌مانده و آنچه قابل احیاست ارائه کنم.»
