به گزارش آیندگان؛ در گزارشی که نگین شریفی در این روزنامه نوشته است، آمده؛ مثل ما، کشورهای زیادی سالهای سال درگیر آلودگی هوا بودهاند؛ چین، فرانسه، کرهجنوبی، مکزیک و آمریکا بعضی از این کشورها هستند. اما آنها با برنامههای بلندمدت و بهکارگرفتن راهکارهای مناسب توانستند میزان آلایندههای هوای کلانشهرهای خود را رفتهرفته کاهش دهند؛ برای صنایع و خودروها قوانین سختگیرانه تدوین کردند، به استفاده از انرژیهای پاک و حملونقل عمومی روی آوردند و فضای سبز شهری را گسترش دادند.
ایران و مخصوصاً شهرهای بزرگ و صنعتی آن، مانند تهران، اصفهان، خوزستان، تبریز و اراک، سالها است که از آلودگی هوا رنج میبرند؛ آلودگی پای ثابت روزهای سرد سال است و حتی در تابستان هم رخ میدهد.
در طی این سالها با وجود قوانین متعدد، نظیر قانون هوای پاک، نهتنها هیچ بهبودی در کاهش میزان آلایندهها حاصل نشده، بلکه اوضاع روزبهروز و سالبهسال بدتر از قبل میشود. البته آلودگی هوا مختص به ایران نیست. کشورهای زیاد دیگری هم به این درد مبتلا بودهاند، اما توانستند غول آلودگی را شکست دهند.
در این گزارش به این میپردازیم که چین، فرانسه، کرهجنوبی، مکزیک و آمریکا برای تغییر وضعیت آلودهترین کلانشهرهای خود چه راهی در پیش گرفتند و در ادامه درباره راه پیش روی ایران، نظر کارشناسان را میپرسیم.
پکن؛ رسیدن به ۳۰۰ روز پاک
شهر پکن در چین تا یک دهه پیش، یکی از آلودهترین شهرهای جهان بود. این آلودگی سالانه ۱.۱ میلیون نفر را به کام مرگ میکشاند و سالانه ۳۷ میلیارد دلار به بخش کشاورزی ضرر وارد میکرد. اما بنا به گزارش «مجمع جهانی اقتصاد»، چین در طول ۱۰ سال (۲۰۱۳-۲۰۲۳) توانست تعداد روزهای پاک پکن را از ۱۳ روز به بیشتر از ۳۰۰ روز برساند. اما این اتفاق چگونه رخ داد؟
مبارزه با آلودگی هوا و کاهش اثرات آن، پدیدهای نیست که یکروزه نتیجه دهد، بلکه برای مقابله با این بحران باید مجموعهای از برنامهها و طرحهای جامع اجرا شد. چین از سال ۲۰۱۳ اجرای «طرح اقدام پیشگیری و کنترل آلودگی هوا» را آغاز کرد که دربرگیرنده مجموعهای الزامات برای صنایع و شهرها بود.
بنابه گزارش «عوامل مؤثر بر بهبود کیفیت هوای PM2.5 در چین ۲۰۱۳-۲۰۱۷»، این اقدامات شامل بهروز کردن استانداردهای آلایندگی صنعتی، تعطیلی یا بازسازی نیروگاهها و کارخانههای فرسوده، حذف یا بهینهسازی بویلرها و بخاریهای زغالی، تغییر ساختار مصرف انرژی و سوخت (کاهش زغالسنگ، استفاده از سوخت/گرمایش پاکتر) و همچنین نظارت و پایش دقیق کیفیت هوا بوده است.
علاوهبراین، چین سیاست «شهر کمکربن» را پیش برد که هدف آن بهبود حملونقل (محدود کردن خودرومحوری و توسعه حملونقل عمومی)، ترویج فناوری پاک، طراحی شهری بهتر و کاهش انتشار گازهای گلخانهای است.
در کنار این اقدامات، برنامههای احیای محیطزیست هم نقش داشتند. گزارشی در سایت «Earth» درباره راهحلهای آلودگی هوا در چین نوشته است: «دولت با اجرای برنامههای جنگلکاری و احیای جنگلهای انبوه، مانند «دیوار بزرگ سبز»، بیش از ۳۵ میلیارد درخت در ۱۲ استان کاشت. با سرمایهگذاری بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار در چنین برنامههایی، هزینههای جنگلداری چین در هر هکتار از ایالات متحده و اروپا فراتر رفت و از میانگین جهانی سه برابر بیشتر شد.»
پاریس؛ کاهش مرگومیرهای مرتبط با آلودگی
پاریس نیز زمانی یکی از آلودهترین شهرهای اتحادیه اروپا محسوب میشد و آلایندههای موجود در هوای آن اکثر اوقات از حد استاندارد عبور میکرد. اما آخرین آمار مجمع جهانی اقتصاد نشان میدهد طی سالهای اخیر غلظت ذرات معلق کوچکتر از ۲.۵ میکرون ۵۵ درصد و میزان دیاکسیدنیتروژن به نصف رسیده است. همچنین، مرگومیرهای مرتبط با آلودگی هوا نیز به حدود یکسوم کاهش یافته است.
کاهش آلودگی هوا نتیجه تغییر جهت جدی سیاستهای حملونقل شهری بود. پاریس تغییراتی در سیاست عمومی ایجاد کرد و با سرمایهگذاری در شیوههای جایگزین حملونقل، توانست مشکلات کیفیت هوای پاریس را بهبود بخشد. براساس دادههای «C40 Cities» این اقدامات شامل ترویج استفاده از وسایل نقلیه الکتریکی، ممنوعیت خودروهای دیزلی، استفاده از دوچرخهها و راهاندازی خودروهای برقی اشتراکی، افزودن ۱۸۰ کیلومتر مسیر ویژه دوچرخهسواری و ۱۸۰ هزار محل پارک دوچرخه بوده است.
شهرداری همزمان چراغهای راهنمایی را بهنفع دوچرخهسواران و حملونقل عمومی تنظیم، دسترسی خودروها به مرکز شهر را محدود و ۶۰ هزار پارکینگ را به کاربریهای عمومی و فضای سبز تبدیل کرد. علاوهبراین، هزینه پارک خودروهای SUV را به سه برابر افزایش داد. این سیاستها به روایت مجمع جهانی اقتصاد، محورهای اصلی کاهش آلودگی هوا در پاریس بودهاند.
سئول؛ قوانین سختگیرانه برای هوای پاک
سئول که از سال ۲۰۰۸ اجرای برنامه «مدیریت ریزگردها» را شروع کرد، در ۱۶ سال اخیر به پیشرفت چشمگیری در کیفیت هوا دست یافته است. بنابه آمار «فرمانداری کلانشهر سئول»، این شهر در سال ۲۰۲۴ به پایینترین میزان PM2.5 نسبت به سال ۲۰۰۸ رسیده است. همچنین، تعداد روزها با کیفیت هوای خوب از ۸۶ روز در سال ۲۰۰۸ به ۱۷۶ روز در سال ۲۰۲۴ افزایش یافت و روزهای آلوده از ۶۷ روز در ۲۰۰۸ به ۲۴ روز در ۲۰۲۴ کاهش پیدا کرد.
براساس گزارش «هوای پاک، سئول پاک» اقداماتی نظیر ممنوعیت تدریجی استفاده از خودروهای فرسوده و دیزلی، ترویج استفاده از خودروهای برقی و گازسوز، ایجاد محدودیت برای وسایل نقلیه پرآلاینده و گسترش شبکه حملونقل عمومی باعث کاهش تدریجی میزان آلایندهها شده است. همچنین، مقرراتی سختگیرانهتر برای صنایع، ساختوساز و بخش خانگی وضع شد.
علاوهبراین، گزارش «شبکه پایش آلودگی هوا» مینویسد: «برای پایش و رصد بهتر میزان آلایندهها، شبکهای برای پایش کیفیت هوا (ایستگاههای سنجش آلودگی) ایجاد شد تا دادهها بهصورت مستمر جمعآوری شوند.»
مکزیکوسیتی؛ کاهش ۹۰ درصدی سرب در هوا
گزارش بانک جهانی نشان میدهد در سال ۱۹۹۲ مکزیکوسیتی یکی از آلودهترین شهرهای جهان بود. اما این شهر توانست تا سال ۲۰۱۰ میزان ذرات معلق را تا ۷۰ درصد، غلظت سرب موجود در هوا را تا ۹۰ درصد، میزان SO2 را تا ۹۱ درصد و کربن مونواکسید را تا ۹۰ درصد کاهش دهد.
براساس این گزارش، تغییر کیفیت با حذف سرب و کاهش میزان سولفور، استانداردهای سختگیرانهتر برای خودروهای شخصی، توسعه حملونقل عمومی و استفاده از وسایل حملونقل عمومی پاک و کمآلاینده، تدوین قوانین انتشار برای صنایع و نیروگاهها و همچنین برنامهای نظیر «Hoy No Circulal» (محدودیت تردد خودروها براساس شماره پلاک) منجر به کاهش آلودگی هوا در مکزیکوسیتی شده است.
این موفقیت بهقدری بود که در سال ۲۰۱۳ مکزیکوسیتی برنده جایزه «موفقیت در بهبود کیفیت هوا» از گروه «C40 Cities Climate Leadership Group»، شبکهای از کلانشهرهای جهان که متعهد به مقابله با تغییراقلیماند، شد. البته مکزیکوسیتی با آنکه پیشرفت خوبی در مقابله با آلودگی هوا داشته، اما در کاهش میزان PM2.5 موفق عمل نکرده است.
نیویورک؛ سیاستگذاری دقیق براساس آمار
نیویورک تا اواخر دهه ۹۰ میلادی با آلودگی هوا روبهرو بود. اما گزارش «سیاستهای اصلی آلودگی هوا و اقلیم در نیویورک، روند کیفیت هوای نیویورک ۱۹۹۸-۲۰۲۱» نشان میدهد در این سالها میزان PM2.5 تا ۳۷ درصد، میزان NO2 تا ۳۱ درصد و میزان هیدروکربنهای آروماتیک چندحلقهای(PAH) تا ۶۶ درصد کاهش یافته است.
این گزارش در ادامه از شیوههای کاهش آلودگی مینویسد: «استفاده از اتوبوس و تاکسیهای برقی و هیبریدی، ممنوعیت ورود خودروهای فرسوده و قدیمی به مناطق پرجمعیت، ممنوعیت استفاده از سوختهای سنگین و آلاینده و جایگزینی آنها با سوخت پاکتر، الزام ساختمانهای بزرگ به کاهش انتشار گازهای گلخانهای و آلایندهها، ممنوعیت استفاده از سوختهای فسیلی در ساختمانهای جدید از عوامل مؤثر در کاهش آلایندهها بوده است.»
علاوهبرآن، برای پایش مداوم و دقیق آلایندهها شبکه سنسورهای محلهای به وجود آمد. آمار دقیق حاصل از این سنسورها اجازه میدهد سیاستگذاریها دقیقتر و هدفمندتر صورت گیرند.
و اما ایران
شاید تمام این شهرها هنوز بهمیزان ایدئال کاهش آلودگی نرسیده باشند، اما توانستهاند با اتخاذ راهکارهای مستمر و بلندمدت، آلودگی هوا را بهطور قابلتوجهی کاهش دهند و هوایی پاکتر برای شهروندان خود فراهم کنند. در ایران اما، در سه هفته گذشته تهران بارها در فهرست آلودهترین شهرهای جهان جای گرفته است. علاوهبرآن، بسیاری از کلانشهرها مثل خوزستان، اصفهان و البرز با تداوم و تشدید آلودگی روبهرو بودهاند. بهگفته «احمد طاهری»، رئیس مرکز ملی هوا و تغییراقلیم سازمان حفاظت محیطزیست، تعداد روزهای ناسالم، یعنی با شاخص بالاتر از عدد ۱۰۰، در عمده کلانشهرهای کشور نسبت به سال ۱۴۰۳ افزایش یافته؛ بهطوری که تا نیمه آذرماه، شمار روزهای ناسالم در تهران ۵۷ درصد، در کرج ۵۵ درصد، در تبریز ۱۰۰ درصد، در مشهد ۱۶۱ درصد، اهواز ۶۸ درصد و شیراز حدود ۵۵۰ درصد بیشتر شده است.
کسی برنامهها را جدی نمیگیرد
«مجید شفیعپور»، رئیس مؤسسه ملی تغییراقلیم و محیطزیست دانشگاه تهران، معتقد است ما آمار و بستر حقوقی لازم برای مقابله با آلودگی هوا را داریم و به «پیام ما» میگوید: «احاطه به وضعیت آلودگی هوا نیازمند آگاهی درباره نوع و جرم آلایندههای آزادشده در هوا است. میدانیم در ایران، آلاینده مسئول (آلایندهای که بیشترین میزان را دارد) ذرات معلق است. با دانستن مقدار هر آلاینده فهرست انتشار تدوین میشود و براساس آن متوجه میشویم در حالحاضر وضع چگونه است. بسترهای حقوقی هم رکن دیگر مبارزه با آلودگی هواست. در این موارد ما هیچ کاستیای نداریم. با دانستن وضع موجود و داشتن بسترهای حقوقی لازم باید بتوانیم بهسمت استانداردهای جهانی برویم.»
سؤال این است که چرا به نتیجه نمیرسیم؟ شفیعپور معتقد است دستگاههای متولی اجرای برنامهها را جدی نمیگیرند. او میگوید: «برنامههای جامع کاهش و کنترل آلودگی هوای کلانشهرها، در سه بازه کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت موجود و مصوب هیئت وزیران است. اما مشکل اصلی اهتمام جدی برای اجرای برنامههاست.» از همین روست که بهگفته شفیعپور، هر سال در نیمه دوم سال، بهدلیل استفاده بیشتر از سوختهای فسیلی و کمشدن ظرفیت تهویه طبیعی آلودگی، توجه مسئولان و رسانهها به آلودگی هوا جلب میشود و بار دیگر افزایش سرعت بادها و تحولات دمایی در بهار، این فعالیتها دچار لختی و کندی میشود.
رئیس مؤسسه ملی تغییراقلیم و محیطزیست دانشگاه تهران از سوی دیگر معتقد است مسائل محیطزیستی در اولویت مسئولان نیست. بههمین دلیل، بودجه کافی برای تحقق برنامههای جامع کاهش و کنترل آلودگی هوا در اختیار نهادها قرار نمیگیرد و این برنامهها اجرایی نمیشود. اما بهنظر او، خسارتهای مالی و جانی ناشی از آلودگی هوا بسیار بیشتر از بودجه لازم برای اجرای این برنامهها است. «سالانه بیش از ۵۸ هزار نفر بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست میدهند که عدد بزرگی است. علاوهبر خسارات جانی، هزینههای درمانی، افت کارآمدی کارکنان، تعطیلی پروازها و تعطیلی بانکها خسارات مالی انبوهی بههمراه میآورد. درحالیکه با رقمهای بسیار کمتری از این خسارات میتوان برنامههای کاهش آلودگی و رساندن آن به سطح استاندارد را اجرایی کرد.»
شفیعپور ادامه میدهد: «اگر هزینههای متعدد اجتماعی و اقتصادی آلودگی هوا در مقیاس کلان مشخص شود، این مسئله بالاترین اولویت را نزد مسئولان اجرایی و سازمان برنامهوبودجه پیدا میکند و میتوان به این برنامهها جامه عمل پوشاند.»
اصلاح و کاهش مصرف سوخت، اولین راه مبارزه با آلودگی
«نغمه مبرقعی دینان»، عضو شورایعالی حفاظت محیطزیست، به «پیام ما» میگوید: «اولین سرمایهگذاری باید برای اصلاح و کاهش مصرف سوخت انجام شود. بخشی از کاهش سوخت به افزایش قیمت بنزین و رفع یارانه سوخت برمیگردد؛ زیرا این رایانه را میتوان بهشکل دیگری به مردم پرداخت. همچنین منابع ثابت مانند نیروگاهها و منازل، سوختشان باید از گاز طبیعی تأمین شود تا مشکل تا حد زیادی حل شود.»
او بارگذاری بیشازحد در شهر تهران را از علل آلودگی هوا میداند. «طبق برآوردها تهران فقط گنجایش ۷۰۰ هزار خودرو را دارد، اما هماکنون بالغبر سه میلیون خودرو، یعنی نزدیک به پنج برابر ظرفیت، در تهران تردد میکند. درواقع، ما بیش از حد توان سرزمین از آن بهرهبرداری میکنیم.» مبرقعی میگوید مترو، اتوبوس و وسایل حملونقل عمومی باید گسترش پیدا کند و جایگزین خودروهای شخصی شود، اما این کار هم بهکندی پیش میرود.
عضو شورایعالی حفاظت محیطزیست نیاز به بودجه و تکنولوژی را از ارکان اصلی میداند و توضیح میدهد: «رئیسجمهور هم اخیراً گفته است خودروسازی ما با استانداردهای جهانی مطابق نیست. اما چون میخواهیم دو شرکت خودروسازیای را که معیشت عدهای به آن وابسته است، داشته باشیم، در آنها را نبستهایم و به واردات خودرو روی نیاوردهایم. خودکفایی در تمام زمینهها کار عبثی است و هر کشوری کافی است در یک یا دو زمینه قدرتمند باشد و در سایر موارد به واردات تکیه کند. اگر نمیتوانیم خودروی مناسب تولید کنیم، چرا نباید از تکنولوژی روز دنیا در این شرایط حاد استفاده نکنیم. شرایطی که خسارات آن بهراحتی قابلمحاسبه نیست. اما خسارات آن بهزودی مشخص خواهد شد و حکمرانی باید پاسخگوی آن باشد.»
ایران، کشوری با انباشت مشکلات حلنشده
«مهدی مجتهدی»، کارشناس محیطزیست، معتقد است در حال حاضر با انباشت مسائل حلنشده مواجهایم؛ از آلودگی هوا تا گرانی و تورم و مسائل دیگر که از دولتی به دولتی ادامه دارد و برای حل آنها سیاستگذاریهای درستی یا صورت نگرفته یا صرفاً روی کاغذ بوده است. او به «پیام ما» میگوید: «برای مثال، در قانون هوای پاک ۲۳ سازمان دخیلاند، اما نمیتوانند این برنامه جامع را بهطور مشترک پیش ببرند. درواقع، نقشه راهی وجود ندارد تا در آن وظایف دستاندرکاران مختلف مشخص باشد و بتوان خروجی فعالیتهایشان را سنجید و به شهروندان ارائه داد.»
مجتهدی مشکلات محیطزیستی را مشکلاتی با ریشههایی عمیق و بلندمدت میداند. او میگوید برنامهریزی توسعه در کشور خودرومحور بوده و حملونقل عمومی در آن جایگاهی نداشته است. «این مشکلات با تغییر شهردار و رئیسجمهور حل نمیشود و اگر کسی چنین وعدهای دهد، رؤیافروشی میکند. این موضوعات از قبل انقلاب خشتشان کج نهاده شده است. برای مثال مسیرهای اصلی ایران به شبکه حملونقل عمومی نپیوسته است. هنوز که هنوز است بین تهران و اصفهان راه ریلی درستوحسابی وجود ندارد یا در کمربند ساحلی شمال از آستارا تا گرگان قطاری نیست و فقط با خودرو شخصی میتوان این راه را طی کرد.»
او در نهایت تأکید میکند این مشکلات راهحلهای کوتاهمدتی ندارند، اما میتوان در این مسیر کار کرد. «راهحلها هم در تجارب جهانی و هم ملی موجود است. ولی مسئله این است که چرا به این راهحلها بهعنوان یک مسیر مشخص که اجماعی در آن وجود دارد و هرکس نقش خود را میداند، عمل نمیشود.»