روزنامه پیام ما در گزارشی درباره گرد و خاک فراگرفته در عمده شهرهای ایران نوشت: شرق تا غرب و جنوب با تا مرکز کشور، آسمان پشت غبار و خاک است؛ اهواز، مشهد، تهران، کرج، زاهدان، کاشان، کرمان و بسیاری شهرهای دیگر. هنوز آماری از مراجعه به مراکز درمانی به‌دلیل تنفس در این هوا بیرون نیامده، اما هشدار داده‌اند که شهروندان از حضور در فضای باز بپرهیزند. در پیش‌بینی‌ها گفته‌اند این وضع تا پاییز ادامه دارد. این خاک از کجا برخاسته و چرا تا این حد غلیظ است؟
شاخص آلودگی هوای تهران در یکشنبه‌شب به ۵۰۰ رسید. عنوان «وضعیت بسیار خطرناک» برای شهرهایی چون تهران و کرج، آن‌هم در فصل تابستان، نگرانی دوچندانی را به‌همراه آورده است.
صبح روز دوشنبه جلسه‌ای اضطراری برای بررسی بحران گردوغبار با حضور نهادهای محیط‌زیستی و هواشناسی در تهران برگزار شد، اما خروجی‌اش مانند گذشته نکته اثرگذاری نداشت. هرچند بارها بر وجود کانون‌های داخلی تأکید شده، اما «احد وظیفه»، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی، معتقد است گردوغبار موجود، از غرب و کشورهای عراق و سوریه به کشور آمده و به‌دلیل امواج بلند هواشناسی زمان طولانی‌تری در هوا خواهد ماند؛ چراکه گردوخاک به عمق جو نفوذ کرده است و به سرعت و آسانی فروکش نمی‌کند.
شهرهای غرب کشور که محل ورود گردوغبار بودند نیز درگیر وضعیت بحرانی جدی هستند و شهرهای استان کرمانشاه شاخص ۵۰۰ را در آلودگی تجربه کرده‌اند. دراین‌میان، سازمان هواشناسی کشور از وزش باد شدید و خیرش گردوخاک در ۲۰ مرکز استان تا روز چهارشنبه خبر داده و هشدار نارنجی برای آنها صادر کرده است.
بسیاری از شهرهای کشور در هاله‌ای از خاک مچاله شده‌اند. تصاویر ساختمان‌هایی را نشان می‌دهد طبقات بالای آنها دیده نمی‌شوند و خاکی نارنجی‌رنگ شهرها را دربرگرفته است. اما این فقط وضعیت شهرهای غربی و پایتخت نیست. روز گذشته سازمان هواشناسی کشور از وزش باد شدید و خیرش گردوخاک در ۲۰ مرکز استان خبر داد. در این اطلاعیه نام شهرهای اراک، اصفهان، اهواز، ایلام، بندرعباس، بوشهر، بیرجند، تهران، زاهدان، سمنان، قزوین، قم، کرج، کرمان، کرمانشاه، مشهد، یزد، یاسوج، خرم‌آباد و بجنورد آمده.
سازمان هواشناسی در ادامه این اطلاعیه هشدار نارنجی برای این شهرها صادر کرده و آورده «کاهش کیفیت هوا به‌سبب افزایش غلظت آلاینده‌ها، سقوط اشیا از ارتفاعات، شکستن نهال و درختان فرسوده، خسارت به سازه‌های موقت، آسیب به تأسیسات و سازه‌های سبک و اختلال در ناوگان حمل‌و‌نقل به‌سبب کاهش دید از آثار این مخاطره است.
در همین رابطه، احتیاط در ترددها به‌ویژه بین شهری، عدم حضور بیماران تنفسی افراد سالخورده و کودکان در فضای باز، خودداری از توقف و پارک خودرو در اطراف درختان فرسوده و ساختمان‌های نیمه‌کاره و اطمینان از استحکام سازه‌های موقت از جمله تابلوهای تبلیغاتی و پوشش گلخانه‌ها توصیه شده است. همچنین، هشدار نارنجی برای آماده‌باش دستگاه‌های مسئول برای مقابله با یک پدیده خسارت‌زا صادر شده.»
با افزایش شاخص آلودگی هوا و غلظت گردوخاک در تهران، تمامی فعالیت‌های ورزشی اعم از تمرین و مسابقه در این استان، لغو شد و وزارت بهداشت توصیه‌هایی ده‌گانه برای این شرایط صادر کرد و از مردم خواست اگر کار ضروری ندارند، از خانه خارج نشوند.
آلودگی تابستان با زمستان فرق دارد
آلوده بودن هوا در بهار و تابستان برای بسیاری تازگی دارد. هنوز بسیاری نمی‌دانند در هوای گرم چطور این میزان از گردوغبار وجود دارد و چرا حالا شش ماه اول سال نیز همانند روزهای سرد سال، مدام هوا آلوده است و به‌دلیل وارد شدن این گردوخاک از مرزهای کشور، متهم فقط وضعیت داخلی نیست. طی سال‌های گذشته بارها درباره دیپلماسی و هماهنگ کردن کشورهای همسایه برای مقابله با این پدیده‌ها صحبت شده، اما در عمل کاری از پیش نرفته است.
این درحالی‌است که «زهره عبادتی»، رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست شهر تهران، در روزهای گذشته درباره وضعیت رخ‌داده در شش ماه نخست سال گفت: «ما در فصل بهار و تابستان به‌دلیل وزش بادهای نسبتاً شدید که در دو-سه سال اخیر شدت بیشتری هم پیدا کرده، با روند فزاینده بیابان‌زایی روبه‌رو هستیم. تالاب‌هایی که پیش‌تر خشک شده‌اند، حالا به کانون‌های گردوغبار تبدیل شده‌اند و هر بار که باد می‌وزد، این ذرات ریز را مهمان ریه‌های شهر می‌کند. حتی در استان تهران، در شهرستان‌هایی مثل ملارد و ورامین، نیز مناطقی داریم که به مراکز کوچک تولید گردوغبار بدل شده‌اند.»
اما این آلودگی، تفاوت مهمی با زمستان‌های آلوده تهران دارد. عبادتی توضیح می‌دهد: «در زمستان آلودگی هوا به‌دلیل پدیده وارونگی دماست و می‌توان منابع آلاینده مثل خودروها و کارخانه‌ها را کنترل کرد. اما این گردوغبار پدیده‌ای طبیعی است که در پی وزش باد رخ می‌دهد و مهار آن کار ساده‌ای نیست. هرچند طبق وظایف قانونی، ما همواره بر فعالیت معادن شن و ماسه یا واحدهایی که احتمال دارد ذرات معلق منتشر کنند، نظارت می‌کنیم، اما درنهایت راه‌حل جدی، تأمین حقابه تالاب‌ها و اجرای پروژه‌های بیابان‌زدایی، حتی در استان‌های مبدأ گردوغبار است.»
با وجود این مشکلات، تنها نشستی اضطراری برای بررسی بحران گردوغبار در تهران و روز گذشته با حضور سازمان حفاظت محیط‌زیست برگزار شد و بر راهکارهای کوتاه‌مدت مانند اطلاع‌رسانی فوری به شهروندان، تقویت نظام هشدار سریع، محدودیت فعالیت در فضای باز در شرایط ناسالم تأکید شد و همچنین تدابیر بلندمدتی مانند تقویت پوشش گیاهی مناطق بحرانی، مدیریت منابع آب و توسعه همکاری‌های بین‌دستگاهی مورد بررسی قرار گرفت.
این راهکارها طی سالیان مختلف بارها بیان شده، اما درنهایت آنچه تغییری نکرده، هشدار وضعیت قرمز بوده است. وضعیت گردوغبار در استان سیستان‌وبلوچستان هم بحرانی است، بادهای ۱۲۰روزه با شدت در جریانند و روز گذشته اداره‌کل هواشناسی سیستان‌وبلوچستان برای تشدید فعالیت بادهای ۱۲۰روزه و وقوع طوفان گردوخاک در شمال این استان هشدار نارنجی صادر کرد.
منبع گردوغبار تهران خارجی است
گردوخاکی که طی روزهای گذشته آمده و به این زودی‌ها قصد رفتن ندارد، آن‌طورکه «احد وظیفه»، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی به «پیام ما» می‌گوید، راهش از عراق و سوریه به تهران باز شده.
وضعیت خشکی و بی‌آبی و گرما در خاورمیانه و کشورهای اطراف ایران حالا آنقدر وخیم است که بادهای تند می‌توانند غبار کشور دیگر را به پایتخت برسانند: «وضعیت در کل خاورمیانه مناسب نیست، بسیاری از کشورها درگیر گردوخاک و غبار هستند و این گردوخاک میلیون‌ها کیلومتر از منطقه را درگیر کرده است. دمای کره زمین افزایش یافته و این هم مشکلی بر مشکلات دیگر است. باید بدانیم طی سال‌های گذشته بیابان‌ها مدام بر میزانشان افزوده شده، رودخانه‌ها کم‌آب‌تر شده‌اند و کم شدن رطوبت هوا هم عامل افزایش گردوخاک است.»
به‌گفته او، در شرایط فعلی پتانسیل تبخیر بالا رفته و جو تشنه‌تر شده است و این گردوخاک از سمت غرب کشور به‌راحتی خودش را به پایتخت می‌رساند. «گردوخاک و غبار دیگری هم داریم که از سمت آفریقا به ایران می‌رسد. در اثر خیزش این گردوخاک بخش بزرگی از کشورها درگیر می‌شوند و نکته اینجاست که امواج بلند هواشناسی باعث می‌شود زمان طولانی‌تری این گردوخاک در هوا بماند و درواقع گردوخاک به عمق جو نفوذ می‌کند و به سرعت و آسانی فروکش نمی‌کند.»
این گفته‌ها درحالی‌است که بسیاری کانون‌های داخلی را عامل وجود گردوغبار حال حاضر می‌دانند و تا غروب روز گذشته و زمان نگارش این گزارش، وضعیت همچنان در بسیاری از شهرها بحرانی بود. آن‌طورکه سامانه پایش کیفیت هوا گزارش داده است، زاهدان و ایستگاه حمیدیه در خوزستان با شاخص ۵۰۰ بیشترین میزان آلودگی را داشته‌اند و بعد از آن ایستگاه معاونت بهداشت دانشگاه علوم‌پزشکی زابل با شاخص ۳۰۲، ایستگاه وردآورد با شاخص ۳۱۷، ایستگاه شادآباد با شاخص ۳۲۳ بیشترین میزان آلودگی را ثبت کرده‌اند. آلودگی‌‌ای که تا روزهای آتی باقی خواهد ماند و این خود نگرانی بزرگ دیگری است.
تا وقتی باران نبارد، خاک می‌ماند
«بهزاد رایگانی»، سرپرست ستاد ملی سیاستگذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گردوغبار در سازمان حفاظت محیط‌زیست، به «پیام ما» می‌گوید، غبارهای نقاط مرزی شرق و غرب از کشورهای همسایه می‌آید و بخش مرکزی کشور گرفتار کانون‌های داخلی است. به‌گفته او، در تهران که از روز آتش‌بس آسمانش غبارآلوده شده، این خاک برآمده از خشکسالی بلندمدت، بیابان‌های خشک اطراف، معادن شن‌وماسه و زمین‌های کشاورزی خشکیده است و اکنون، در پنجمین سال خشکسالی بلندمدت کشور، تنها راه نشستن غبار، باران است.
او به استناد مدیارن سازمان هواشناسی می‌گوید: «خشکسالی بلندمدتی در ایران به وقوع پیوسته است و ما اکنون وارد پنجمین سال این خشکسالی بلندمدت شده‌ایم. اما امسال شدت این خشکسالی همه سال‌ها بیشتر است. به‌نظر من، در این شرایط شاید به‌دلیل همین کمبود بارش و خشکسالی کنونی، شدت پدیده گردوغبار بیشتر است. هرچند طبق گزارشی که ارائه کردند، سال ۱۴۰۱ هم چنین شرایطی حداقل در شهر تهران برقرار بوده است.»
رایگانی درباره چاره کار هم گفت: «ازآنجاکه این پدیده طبیعی است و به‌دلیل نبودن رطوبت در خاک و خشکسالی به‌وجود آمده است، نمی‌توان برنامه کوتاه‌مدت خاصی برای کنترلش تدوین کرد؛ چون گستردگی سطحی که خشک شده، بسیار وسیع است. به‌طور مثال، داریم درباره یک‌سوم وسعت یک استان صحبت می‌کنیم، در این شرایط قطعاً هیچ‌کسی چنین بودجه‌ای ندارد که برای یک‌سوم استان خاک‌پوش یا بادشکن بگذارد. چنین چیزی تقریباً غیرممکن است.»
او گفت: «اما طبق برنامه‌ای بلندمدت، کانون‌هایی را که اثرگذاری بیشتری در هر استان داشته‌اند، شناسایی کرده‌ایم. برای هر کدام از استان‌ها برنامه‌هایی بلندمدت طراحی شده تا هر کدام براساس نوع کانون غبارشان در سال‌های آینده مدیریت شوند و بتوانیم فشار این پدیده را کمتر کنیم. اما پیش از همه اینها باید بپذیریم که ایران در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته است و پدیده غبار در چنین اقلیمی، خیلی هم غیرطبیعی نیست، دست‌کم در تابستان.»
سرپرست ستاد ملی سیاستگذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گردوغبار گفت: «اتفاقی که امسال افتاده و احتمالاً همه با تکیه بر آن اظهارنظر می‌کنند، خشکسالی فعلی است. تا زمانی که باران نیاید و وارد فاز ترسالی نشویم و الگوهایی که منجر به جریان‌های تندبادی در سطح کشور شده است، تغییر نکند، این وضعیت ادامه خواهد داشت.»
او گفت: «درصورتی‌که شاهد این تغییرات نباشیم، وضع همچنان ثابت می‌ماند. ما نمی‌توانیم وضعیت غبار را تا پایان تابستان را به‌طور دقیق پیش‌بینی کنیم. پیش‌بینی فعلی این است که تا پایان هفته جاری، شدت پدیده گردوغبار تغییر خاصی نمی‌کند. در رابطه با پیش‌بینی میان‌مدت، یعنی چندماهه، فقط می‌توان گفت تا زمانی که بارشی اتفاق نیفتد و وارد ترسالی نشویم، اگر الگوی باد باعث خیزش خاک شود، همچنان گردوخاک ادامه دارد.»