به گزارش آیندگان؛ برای برخی جوانان که دسترسی به رهبران دینی ندارند یا احساس تنهایی و گسست از جامعه سنتی میکنند، گفتوگو با «خدای هوش مصنوعی» راهی برای بازیابی احساس تعلق و دریافت راهنمایی وجودی است.
هندوئیسم بهدلیل سنت دیرینه در تجسم فیزیکی امر قدسی، آزمایشگاه اصلی این تحول است؛ چنانکه مورتیهای روباتیک، بازوی روباتیک برای اجرای آرتی، فیلهای معبد ماشینی و حتی دریافت دارشان و پوجای دیجیتال، مرز میان مناسک و ماشین را محو کردهاند. در کنار آن، پروژههای مشابه در مسیحیت، اسلام و دیگر سنتها شکل گرفته است؛ از QuranGPT تا چتبات کشیشی که مجبور شدند «خلع لباس»اش کنند.
اما این تحول بدون خطر نیست. پژوهشگران هشدار میدهند که چون چتباتها با لایهای از «بیطرفی ظاهری» سخن میگویند، تفسیرهای جانبدارانه یا جملات خشونتزا – که گاه در هیئت «صدای خدا» بیان میشود – میتواند مؤمنان را گمراه کند، بهویژه در جوامعی با سواد دیجیتال پایین. منتقدان میگویند وقتی انسان باور کند پاسخ یک الگوریتم «وحی» است و نه «خروجی آماری»، وزن کلام ماشین میتواند بیش از آنچه باید بر زندگی و اخلاق او حکومت کند.
با این حال، تجربه کاربران نشان میدهد که برخی جای خالی گفتگوهای دینی عمیق را دقیقاً همین روباتهای الهی پر کردهاند.
در ادامه ترجمه کامل گزارش سُورات آرُورا که با تیتر اصلی «People are using AI to talk to God» روز ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ در بیبیسی منتشر شده است را بخوانید؛
در هند و سراسر جهان، عبادتکنندگان رو به هوش مصنوعیهایی آوردهاند که برای نیایش مذهبی و هدایت معنوی ساخته شدهاند. چه اتفاقی میافتد وقتی ماشینها به میانجیهای معنوی جدید ما تبدیل شوند؟
در برابر پرسشها و چالشهای زندگی مدرن، «ویجای میل»، دانشجوی ۲۵ ساله ساکن راجستانِ هند، به خدا رو میکند. او در گذشته با رهبران دینی مشورت میکرد. اما اخیراً سراغ GitaGPT رفته است.
ابزار GitaGPT یک چتبات هوش مصنوعی است که بر اساس «بهاگاواد گیتا» — کتاب مقدس شامل ۷۰۰ آیه از گفتوگو با خدای هندو، کریشنا — آموزش دیده است. GitaGPT شبیه هر مکالمه متنی با یک دوست به نظر میرسد، با این تفاوت که این هوش مصنوعی به تو میگوید در حال پیام دادن با خدا هستی.
میل میگوید: «وقتی نتوانستم آزمون بانکی را قبول شوم، افسرده شده بودم.» اما بعد از آنکه تصادفاً با GitaGPT آشنا شد، جزئیات بحران درونیاش را تایپ کرد و از هوش مصنوعی مشورت خواست. GitaGPT پاسخ داد: «بر کارهای خود تمرکز کن و دلنگران ثمره آن نباش.» همین، همراه با راهنماییهای دیگر، باعث شد میل احساس الهام بکند.
میل میگوید: «این جمله برای من ناآشنا نبود، اما در آن لحظه لازم داشتم کسی دوباره آن را به رویم بیاورد. این تأمل کمک کرد افکارم را بازآرایی کنم و از نو شروع به آماده شدن کنم.» از آن زمان، GitaGPT برای او چیزی شبیه یک دوست شده که هفتهای یک تا دو بار با آن گفتوگو میکند.
هالی والترز: «این خدایان روباتیک حرف میزنند و حرکت میکنند. راستش، کمی ترسناک است از آنچه دیدهام؛ اما برای خیلیها، این خداست. به آنها پوجا انجام میشود، و دارشان دریافت میکنند.»
هوش مصنوعی در حال شکل دادن به شیوه کار، آموزش و عشقورزی ماست. و به طور فزاینده، در حال تغییر نحوه دعا کردن ما نیز هست. عبادتکنندگان در همه ادیان بزرگ جهان در حال آزمایش چتباتها هستند. اما در هندوئیسم، با سنت دیرینهاش در استقبال از تجلیهای فیزیکی خدایان و الههها، یک آزمایشگاه ویژه و شفاف برای این آمیختگی ایمان و فناوری ایجاد شده است. وقتی هوش مصنوعی به همه ابعاد تجربه انسانی دست میزند، هند ممکن است تصویری از معنای تعامل با امر الهی از طریق ماشینهای سخنگوی تازهپدید ارائه کند.
هالی والترز، انسانشناس و استاد دانشگاه ولزلی در آمریکا که درباره اشیای مقدس، زیارت و مناسک در جنوب آسیا تحقیق میکند، میگوید: «مردم از جامعه، از بزرگترها، از معابد احساس گسست میکنند. برای بسیاری، گفتوگو با یک هوش مصنوعی درباره خدا نوعی تلاش برای رسیدن به تعلق خاطر است، نه فقط معنویت.» والترز میگوید نفوذ هوش مصنوعی در دین اجتنابناپذیر است: «و میگویم اجتنابناپذیر است چون همین حالا اتفاق افتاده است.»
خدای مشترکتر و همگانیتر: هوش مصنوعی؟
در چند سال اخیر، آزمایشهای دینی بسیاری با هوش مصنوعی انجام شده است. در سال ۲۰۲۳، یک اپلیکیشن هوش مصنوعی به نام «گفتوگو با عیسی» (Text With Jesus)، به دلیل امکان چت با تجلیهای هوش مصنوعی از عیسی و دیگر شخصیتهای کتاب مقدس، با اتهام کفرگویی روبهرو شد.
در همان سال، اپلیکیشن QuranGPT که طراحی شده بود تا بر اساس متن مقدس قرآن به پرسشها پاسخ دهد و راهنمایی ارائه کند، چنان با هجوم کاربران روبهرو شد که reportedly گفته شد یک روز پس از راهاندازی از کار افتاد. شما میتوانید با نسخههای هوش مصنوعی کنفوسیوس، مارتین لوتر (الهیدان آلمانی) و فهرستی رو به رشد از دیگر چهرههای معنوی نیز چت کنید. حتی کل یک دین هم بر اساس هوش مصنوعی پایهگذاری شده است؛ مانند کلیسای «راه آینده» که توسط مهندس سابق گوگل، آنتونی لواندوفسکی، راه افتاد و امید دارد تحقق یک خدا بر پایه «هوش مصنوعی» را توسعه داده و ترویج کند.
با این حال، جزئیات خاص عبادت هندو آن را به مطالعه موردی ویژهای تبدیل میکند. در یک سنت که امر مقدس به طور مرتب صورت فیزیکی و قابل لمس پیدا میکند، فناوری میتواند ـ به گفته والترز و دیگران ـ به ظرف دیگری بدل شود که خدایان در زندگی روزمره از طریق آن ظهور میکنند. یک نمونه، «مورتیها» هستند: تندیسها و تصاویر مقدس خدایان که باور بر این است حامل انرژیهای الهیاند و اغلب بهمنزله تجسد خودِ خدایان درک میشوند. این اشیا معمولاً در مرکز آیینهای مذهبی قرار دارند؛ از جمله «پوجا» — تقدیم مانتراها (ذکرها) همراه با غذا، گل، بخور و نور که به مورتیها تقدیم میشود — و «دارشان» — کنش دیدن و دیده شدن توسط اشیاء و اشخاص الهی.
والترز میگوید: «آنچه در خبرها میبینید - کریشناهای روباتیک یا چتباتها - اغلب بهمثابه چیزهای بامزه و نوظهور تلقی میشود. اما حالا خیلی فراتر از novelty (چیز تازه و تفننی) رفتهایم.»
با رونق ChatGPT و هوش مصنوعی مولد، شماری از کارآفرینان، مؤمنان و علاقهمندان فناوری بر آن شدند تا چتباتهایی بسازند که شما را در تماس مستقیم با آموزههای برخی خدایان هندو قرار میدهد — از جمله چندین هوش مصنوعی که همگی GitaGPT نام دارند.
«ویکاس ساهو»، دانشجوی رشته بیزنس از راجستان هند، GitaGPT خود را بهعنوان یک پروژه جانبی توسعه داد. او انتظار شروعی کند داشت، اما به گفته ساهو، این سرویس تنها ظرف چند روز ۱۰۰ هزار کاربر به دست آورد. از آن زمان کار گسترش یافت تا چتباتهایی بر اساس متون دیگر هندو برای نسخههای هوش مصنوعی دیگر خدایان ایجاد شود.
ساهو میگوید امیدوار است آن را به «مسیر و مدخلی به آموزههای همه خدایان و الهههای هندو» تبدیل کند. او میگوید تحصیل MBA را نیمهکاره رها کرده تا به دنبال تأمین مالی پروژه برود.
«تنمای شرِشت»، ۲۳ ساله از دهلی نو که در IT کار میکند، از یک چتبات دیگر مبتنی بر بهاگاواد گیتا استفاده میکند که ادعا میکند کاربران را در تماس مستقیم با کریشنا قرار میدهد.
شرشت میگوید این هوش مصنوعی در جهانی که با سرعت سرسامآور در حال تغییر است، چیزی ثابت در اختیارش میگذارد: «گاهی سخت است کسی را پیدا کنی که درباره مضامین دینی یا وجودی با او صحبت کنی,» شرشت میگوید. «هوش مصنوعی بدون قضاوت، در دسترس و دارای پاسخهای متفکرانه است.»
کریشنا و شیوا تنها چهرههایی نیستند که نسخه هوش مصنوعی پیدا کردهاند. روی پلتفرم Character.AI، یک چتبات مبتنی بر آموزههای «بهاگوان سری رمانا ماهارشی» — عارف و مرد مقدس سرشناس هندی از اوایل قرن بیستم — حدود ۳۵ هزار تعامل دیده است.
سازمانهای بزرگ معنوی نیز این تغییر را در آغوش گرفتهاند. در اوایل ۲۰۲۵، «سادگورو»، گورو مشهور هندی و بنیانگذار بنیاد ایشا، اپلیکیشن مدیتیشن «معجزه ذهن» را راهاندازی کرد که شامل تعدادی ویژگی هوش مصنوعی است.
«سوامی هارشا»، راهب، مسئول محتوا و داوطلب تماموقت در بنیاد ایشا، میگوید: «ما از هوش مصنوعی استفاده میکنیم تا حکمت باستان را به شیوهای معاصر ارائه کنیم. موضوع فقط هوشمند کردن اپلیکیشن نیست، بلکه واقعیتر و شخصیتر کردن تجربه است.»
او میگوید محتوا در سراسر این اپلیکیشن از ۳۵ سال آموزههای سادگورو گردآوری شده و چنان تقطیر شده که «درست همان پیام لازم آن روز را به فرد بدهد». گزارش شده که این اپلیکیشن تنها ظرف ۱۵ ساعت پس از عرضه از یک میلیون دانلود عبور کرد.
زیارت «ماها کومب مِلا» در سال ۲۰۲۵ که در هند برگزار میشود و غالباً بهعنوان بزرگترین تجمع مذهبی جهان شناخته میشود، برای مقاصد گوناگون هوش مصنوعی را به کار گرفت، از جمله «کومب سَهAIیاک» (یارِ کومب) — یک چتبات چندزبانه که در زمینه سفر و اقامت راهنمایی میکرد. اما ابزارهای مبتنی بر اینترنت همچنین به مؤمنان کمک کرد از راه دور در مناسک دینی شریک شوند.
«مرکز تجربه دیجیتال ماهاکومب» نیز برپا شد که با استفاده از ابزارهای واقعیت مجازی و افزوده، بازدیدکنندگان را به سفرهای معنوی غوطهورکننده میبرد که روایتهای اسطورهای را زنده میکرد. زائرانی که سفر را انجام داده بودند، با تماس تصویری، خویشاوندان خود را در «دارشان دیجیتال» (زیارت مجازی) زیارتِ ماهاکومب شریک میکردند. برخی حتی بهطور نمادین از راه اینترنت در آبهای مقدس «تریوِنی سنگَم» غسل کردند. در قبال پرداخت هزینه، میتوانستی در خدمت «سنان دیجیتال (حمام)» شرکت کنی؛ به این صورت که شرکتکنندهای فرصتطلب، عکس تو را مقابل دوربین در آب فرو میبرد.
هوش مصنوعی همچنین برای پژوهش دینی و دانشگاهی به کار گرفته میشود. یک مطالعه در سال ۲۰۲۲ از یک مدل زبانی بزرگ برای مقایسه متن بهاگاواد گیتا و اوپانیشادها — مجموعهای از متون قدیمیتر هندو — استفاده کرد. این پژوهش، «میانگین شباهت» ۷۳ درصدی میان موضوعات مطرحشده در این دو متن کشف کرد؛ نتیجهای که پژوهش محققان هندو را که این متون را به روشهای سنتی مطالعه کرده بودند تأیید میکرد.
نویسندگان میگویند این نوع تحلیل با هوش مصنوعی میتواند مضامین ظریف یا حتی پنهانی را آشکار کند که در خوانش دستی نمایان نمیشوند و شناخت تازهای از متون مقدس بگشاید.
والترز میگوید: «خطر آنجاست؛ زمانی که این ابزارها بهمثابه صداهای الهی تلقی میشوند، کلامشان میتواند بسیار فراتر از حدی که باید، وزن پیدا کند.»
به گفته والترز، هوش مصنوعی صرفاً امتداد همان همنشینیای است که پیشتر میان هندویسم و فناوری شکل گرفته است. یک نمونه از این همراهی، از آیین هندو «آرتی» میآید؛ جایی که مؤمنان نورِ چراغِ روغنی را با حرکتهای دایرهای ریتمیک در مقابل مورتیها عرضه میکنند و همزمان وردها و سرودها را تلاوت میکنند.
در جشن گانپاتی سال ۲۰۱۷، برگزارکنندگان از یک بازوی روباتیک برای انجام آرتی برای خدای هندو، گانشا، استفاده کردند. حتی میتوان دستگاههای ارزانقیمت مورتیِ روباتیک و ابزار پوجای خودکار خرید تا در خانه بهصورت خودکار آیینها انجام شود.
برای مثال، معبد «ایرینجادپیلی سریکریشنا» در ایالت کرالای هندِ جنوبی، یک فیل روباتیکی به نام «ایرینجادپیلی رامان» دارد. والترز میگوید: «این روبات آیینها را انجام میدهد، نذورات میپذیرد و برکت میدهد، درست مثل یک فیل حقیقی معبد.» همچنین معبد «شکوه هند» در دهلی — بخشی از انجمن بینالمللی آگاهیِ کریشنا (ISKON) — دستکم از ده سال پیش مورتیهای کاملاً انیماترونیک معرفی کرده است.
والترز میگوید: «این خدایان روباتیک حرف میزنند و حرکت میکنند. راستش، کمی غریب و هولناک است از آنچه دیدهام، اما برای خیلیها، این خداست. برایشان پوجا انجام میشود، و دارشان دریافت میکنند.»
رفتار غیرالهی
برای قرنها، جوامع دینی بر کشیشان، عالمان و دیگر رهبران معنوی استوار بودهاند، میگوید کشیش «لیندون درِیک»، پژوهشگر در دانشگاه آکسفورد که در حوزه اخلاق الهیاتی و هوش مصنوعی تحقیق میکند. اما «چتباتهای دینی ممکن است واقعاً جایگاه رهبران دینی را به چالش بکشند»، دریک میگوید، چرا که راههای تازهای برای اتصال به متون مقدس معرفی میکنند و به شکلهایی بر باور مردم اثر میگذارند که خودشان حتی متوجه آن نیستند.
چتباتهای دینی ممکن است بر اساس متون مقدس آموزش دیده باشند و منظم آیات را نقل کنند، اما همان هذیانگوییها و کاستیهای عجیبِ دیگر هوشهای مصنوعی را نیز دارند. در یک مورد، GitaGPT در صدای کریشنا ادعا کرده بود که «کشتن برای حفاظت از دارما موجه است»، به گفته ساهو.
هوشهای مصنوعی دیگری که حول بهاگاواد گیتا ساخته شده بودند، ادعاهای مشابهی مطرح کردند و به گفته ساهو موجی از انتقاد در شبکههای اجتماعی به راه افتاد. او میگوید: «فهمیدم موضوع چقدر جدی است و شروع کردم به ریزتنظیم (fine-tune) کردن هوش مصنوعی و اعمال ریلگذاریهای حفاظتی برای چنین پاسخها.» ساهو میگوید: «حالا چتبات در وضعیت بسیار بهتری است و من مطمئنم توانایی ارائه هدایت درست را دارد.»
در سال ۲۰۲۴، یک گروه انجیلگرا به نام Catholic Answers بهسرعت چتبات کشیش خود با نام Father Justin را آفلاین کرد؛ پس از آنکه گزارش شد این هوش مصنوعی به کاربران گفته که یک کشیش واقعی است، میتواند اعمال مقدس انجام بدهد، و اعلام کرده بود غسل تعمید کودک با نوشیدنی گاتورِید هم ایرادی ندارد. این گروه بهسرعت هوش مصنوعی را دوباره آنلاین آورد، اما با «خلع لباس» مجازی: واژه «Father» را از نامش حذف کردند و لباس کشیشی را از آواتارش برداشتند.
دریک میگوید: «مسئله خاص خروجیهای دینیِ بیفایده، نمونهای از یک مسئله بزرگتر است: ساختن سیستمهای هوش مصنوعی قابل پیشبینی و طراحیشده بهطور اخلاقی.»
دریک از چتباتهای دینی استقبال میکند اما درباره نحوه اجرای آنها نگرانی دارد. ابزارهای دیجیتال اغلب لایهای از بیطرفی بر خود دارند و به کاربران این تصور غلط را میدهند که در حال دریافت اطلاعات روشن و بیطرفاند. این میتواند پیامدهای بزرگی داشته باشد. دریک میگوید: «تفسیر متون مقدس اغلب محل مناقشه بوده است»، اما «چتباتهای هوش مصنوعی دیدگاههای خالقانشان را بازتاب میدهند.» به گفته او، این امر بدیهی است که هوشهای مصنوعی سوگیریهای مواد آموزشی و ورودیهایی را که به آنها خورانده شده منعکس میکنند — بنابراین تفسیر متون مقدس توسط این روباتها میتواند کج شود.
در کشورهایی مانند هند، خطرات هوش مصنوعی دینی میتواند بهواسطه شکاف عظیم دیجیتال تشدید شود. برای کاربران با سواد پایین دیجیتال، چتباتی که آیات را نقل میکند ممکن است نه بهعنوان الگوریتمی کدشده، بلکه بهمنزله صدای اصیل حقیقت الهی دیده شود، والترز میگوید. «خطر فقط این نیست که مردم ممکن است آنچه روباتها میگویند را باور کنند، بلکه این است که ممکن است ندانند که اختیار به پرسش گرفتن آن را دارند.» و او میافزاید: «و این همان خطر است — هنگامی که این ابزارها بهمنزله صداهای الهی تلقی شوند، کلام آنها میتواند وزنی فراتر از آنچه باید پیدا کند.»
باوجود پیامدها، نمیتوان سودی را که برخی کاربران همین حالا تجربه میکنند، انکار کرد. میل میگوید: «حتی اگر به معبد زیاد بروی، بهندرت پیش میآید بتوانی با یک کشیش گفتوگوی عمیق انجام بدهی. بنابراین، چنین روباتهایی این شکاف را پر میکنند و رهنمودهای متکی بر متن مقدس را در فاصله یک دست ارائه میکنند.»