این چالش با اعتراض انجمن داروسازان ایران که طی نامه‌ای به رییس‌جمهور تشریح شده بود وارد مرحله‌ای تازه شد و بلافاصله پس از آن معاون غذا و داروی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اعلام کرد که آیین‌نامه و ضوابط فروش اینترنتی دارو نهایی شده بنابراین فعالیت پلتفرم‌ها در این حوزه صرفاً در چارچوب مقررات و با نظارت دقیق سازمان غذا و دارو مجاز خواهد بود.
البته اسفند سال گذشته رئیس سازمان غذا و دارو وعده داده بود نحوه فروش اینترنتی دارو از بهار ۱۴۰۴ تحت نظارت کامل این سازمان و در چارچوب ضوابط و مقررات جدید، اجرا خواهد شد.
این در حالی است که داروسازان معتقدند تنها کسانی مخالف ورود پلتفرم‌ها به فروش دارو هستند که از شکسته شدن انحصارها در معاونت غذا و داروی وزارت بهداشت، درمان و آموزشی پزشکی هراس دارند.
دکتر «تورج کیامهر» یکی از داروخانه‌داران تهران به یورونیوز فارسی می‌گوید: «داروخانه‌داران از فروش اینترنتی استقبال کرده و با آن همراه شده‌اند، آنچه موجب نگرانی شده از بین رفتن رانت‌ها و انحصارهایی است که معاونت غذا و دارو در وزارتخانه و همین‌طور در دانشگاه‌های علوم‌پزشکی و حین نظارت بر داروخانه‌ها در اختیار داشته‌اند».
به گفته کیامهر، دارویی که پلتفرم‌هایی نظیر اسنپ آن را به دست مشتری می‌رسانند همان دارویی است که شرکت‌های داروساز تولید کرده و در داروخانه‌ها پخش شده‌است بنابراین تاکید بر روی این نکته که اطلاعات محرمانه بیمار افشا میشود و مسائلی از این دست صرفا جوسازی برای حفظ نفوذ سازمان غذا و دارو است.
این داروخانه‌دار به روند جهانی فروش اینترنتی دارو و افزایش سهم اقتصادی آن اشاره کرده می‌افزاید: «در کل نمی‌توان در برابر تغییر آن هم تغییر تکنولوژیک مقاومت کرد کما این که سهم فروش اینترنتی دارو در سال ۲۰۲۲ بیش از ۷۰ میلیارد دلار بود و پیش‌بینی میشود این میزان تا سال ۲۰۳۲ رشدی ۲۹۱ درصدی را تجربه خواهد کرد و به بیش از ۳۴۵ میلیارد دلار می‌رسد».
استناد دکتر کیامهر به گزارشی است که precedence research چندی قبل منتشر کرده و در آن روند اقتصادی فروش اینترنتی را تحلیل کرده بود.
از سه سال قبل دولت ابراهیم رئیسی مصوبه‌ای را ابلاغ کرد که در راستای توسعه اقتصاد دیجیتال به پلتفرم‌های اینترنتی اجازه فروش دارو را می‌داد. در همین دوره اجرای طرح «دارویار» و تحمیل شرایطی علاوه بر قیمت دستوری به داروسازان سبب شد وضعیت اقتصادی داروخانه‌داران و شرکت‌های دارویی و نقدینگی آنها به شدت متزلزل شود. یورونیوز فارسی پیشتر در گزارشی به تشریح این وضعیت پرداخته بود.
دکتر «جمال‌الدین مسعود» یکی از داروخانه‌داران ایران به یورونیوز فارسی توضیح می‌دهد: «در چنین شرایطی ورود پلتفرم‌های فروش اینترنتی موجب بهبود فروش شده با این تفاوت که آنها دست بازتری در مقایسه با داروخانه‌ها دارند و سازمان غذا و دارو نمی‌تواند هر چیزی را به آنها تحمیل کند».
به گفته دکتر مسعود آنچه به عنوان نگرانی از فروش اینترنتی دارو توسط پلتفرم‌ها مطرح شده صرفا تلاش برای حفظ قدرت توسط معاونت غذا و دارو در وزارتخانه است.
یک نامه اعتراضی و بعد یک آیین‌نامه دولتی
هنوز زمان زیادی از انتشار نامه اعتراضی انجمن داروسازان ایران به «مسعود پزشکیان» رییس‌جمهور در مورد فروش اینترنتی دارو توسط پلتفرم‌ها نگذشته بود که «مهدی پیرصالحی» معاون غذا و دارو وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی اعلام کرد: «فعالیت پلتفرم‌ها در حوزه فروش اینترنتی دارو صرفاً در چارچوب مقررات و با نظارت دقیق سازمان غذا و دارو مجاز خواهد بود».
این موضع معاون وزیر، نکته دیگری هم در خود داشت و آن این جمله او بود؛ «موضوع فروش دارو با سایر کالاها متفاوت است. تأمین دارو تابع ضوابط سخت‌گیرانه‌ای است و برای حفاظت از سلامت مردم، رعایت این الزامات ضروری است. به ویژه در حوزه فروش اینترنتی، باید از انتشار اطلاعات شخصی بیماران و ورود داروهای تقلبی یا گران‌فروشی جلوگیری شود.»
در نامه اعتراضی انجمن داروسازان هم بر اطلاعات شخصی بیماران تاکید شده و آمده بود:«سازمان غذا و دارو برای توزیع اینترنتی دارو، ریل گذاری صحیحی طی سال گذشته انجام داده و برای صیانت از اطلاعات محرمانه مردم و جلوگیری از نهادینه شدن فساد و رانت در این سیستم، به درستی «سامانه مرجعی» را طراحی نموده است که مانع از شکل گیری روابط مالی ناسالم شود و زیرساختی را فراهم آورده است که ضامن امنیت اطلاعات پزشکی درمانی مردم باشد و این فرآیند در صورت عدم کارشکنی بعضی نهادهای غیر تخصصی، اکنون آماده اجرا است».
در این نامه همچنین تاکید شده بود: «متأسفانه برخی که اولویت ایشان حفظ و ارتقای نظام سلامت نیست و تنها هدفشان، دارا بودن ارتباط مستقیم با داروخانه‌ها با هدف ایجاد بستر برای به استثمار کشیدنِ دیگران از طریق عقد قراردادهای خارج از عرف، پورسانت نجومی و کسب درآمد از خرید و فروش دارو است، با اقدامات کارشناسی، قانونی، اصولی و نظارت محورِ سازمان غذا و دارو مخالفت بی دلیل و غیرمنطقی می‌کنند.بدیهی است خلع ید وزارت بهداشت از تولیت و خلع ید سازمان غذا و دارو از رگولاتوری و دور زدن مواد ۶۹ و ۷۰ قانون برنامه هفتم توسعه به بهانه توسعه اقتصاد دیجیتال، منجر به بحران امنیت ملی و تهدید سلامت مردم میشود».
آنچه از نامه انجمن داروسازان برداشت میشود بیش از نگرانی درباره بازار فروش داروها تاکید بر خلع ید وزارت بهداشت از تولیت و رگولاتوری در زمینه دارو باشد.
نامه این انجمن با اشاره به مصوبه تیر ۱۴۰۱ دولت شروع شده‌است. در واقع براساس مصوبه شماره «۵۳۷۹۸/ ت ۵۹۷۸۶ ه مورخ ۰۵/۰۴/۱۴۰۱ هیئت وقت وزیران» و در راستای توسعه اقتصاد دیجیتال اجازه فروش اینترنتی دارو به این پلتفرم‌ها داده‌است.
انجمن داروسازان ایران سال گذشته نیز نسبت به این موضع انتقاد کرده و اعلام کرده‌بود: «پرونده پزشکی مردم نباید بر اثر سهل‌انگاری دست کسانی بیفتد که مصالح مردم را در نظر نمی‌گیرند و صلاحیت این کار را ندارند.»
چیز دیگری که شهرام کلانتری خاندوزی رییس انجمن داروسازان در نامه خود به رییس‌جمهور بر آن تاکید کرده به وجود آمدن بازار سیاه دارو است آنجا که در نامه نوشته‌است : «ارتباط مستقیم پلتفرم‌های فروش کالا با داروخانه، یعنی زمینه سازی برای اشاعه آشکار فساد، اشاعه روابط ناسالم در جامعه پزشکی، تقلب و رانت و ناصرخسرو مجازی که فقط و فقط به نفع کسانی است که به هر قیمت، ولو خسارت به حیثیت مردم و نظام سلامت، به دنبال کسب درآمد مفت و استثمار دیگرانند».
دکتر مسعود درباره ایجاد بازارسیاه دارو در بستر پلتفرم‌ها به یورونیوز فارسی می‌گوید: «به این نکته توجه کنید که یکی از آفت‌هایی که بازار دارو گرفتار آن شده قیمت‌گذاری دستوری است و در نتیجه شرکت‌های داروسازی از این وضعیت که نمی‌توانند دارو را به قیمت واقعی بفروشند متضرر هستند. از طرف دیگر بسیاری از داروخانه‌ها به دلیل همان مقررات سختگیرانه سازمان غذا و دارو نمی‌توانند برخی اقلام دارویی را عرضه کنند. در عوض پلتفرم‌ها می‌توانند بدون گرفتار شدن در چنین فضایی داروها را به دست مشتری برسانند».
به گفته این داروخانه‌دار، بازار سیاه دارو بیش از آن که نتیجه فعالیت پلتفرم‌ها باشد نتیجه سیاست‌های کلان جمهوری اسلامی و تحریم‌هایی است که موجب نایاب شدن و کمیاب شدن داروها شده و این آدرس غلط است که پلتفرم‌ها را مسئول ایجاد بازار سیاه تلقی کنیم.
دکتر «تورج کیامهر» نیز درباره آیین‌نامه‌ای که سازمان غذا و دارو برای فروش اینترنتی آماده کرده می‌گوید: «آنچه برای ما مشخص است این نکته است که زور سازمان غذا و دارو به پلتفرم‌های فروش اینترنتی نمی‌رسد و می‌خواهد فشار بیشتری به داروخانه‌داران بیاورد. مطمئن باشید بازرسان سازمان غذا و دارو و دانشگاه‌های علوم‌پزشکی به زودی به دنبال مچ‌گیری از داروخانه‌هایی هستند که به شکلی با پلتفرم‌ها همکاری می‌کنند».
آیا اطلاعات بیماران فاش میشود؟
یکی از نکاتی که در نامه اعتراضی انجمن‌داروسازان و همچنین در موضع‌گیری مهدی پیرصالحی مطرح شده بود صیانت از اطلاعات پزشکی بیماران بود. این دو به درستی مشخص نکرده‌اند که فروش اینترنتی دارو به چه شکلی موجب فاش شدن اسرار پزشکی بیماران میشود.
از طرف دیگر عموما فروش اینترنتی دارو براساس نسخه‌ای که پزشک نوشته انجام می‌گیرد و دارو نیز از همان داروهایی که شرکت‌های تولیدی عرضه و پخش کرده‌اند تامین میشود. درصدی از این فضا هم ممکن است به داروهای خاص و نایاب و کمیاب اختصاص یابد که اگر پلتفرم‌ها نباشند از طریق اینستاگرام و یا سایر شبکه‌های اجتماعی دیگر انجام میشود. پیش از این نیز به صورت غیررسمی در شبکه‌های اجتماعی جریان داشته است.
دکتر «تورج کیامهر» به تغییرات تکنولوژی و نفوذ هوش مصنوعی اشاره کرده به یورونیوز فارسی می‌گوید: «من بسیاری از دوستانم و همین‌طور بسیاری از بیمارانی را می‌شناسم که برای پیگیری وضعیت پزشکی خود از چت جی.بی.تی استفاده می‌کنند. آنها عملا اطلاعات و داده‌های مربوط به سلامت خود را در اختیار این سیستم‌های هوشمند قرار داده‌اند. بنابراین اگر نگرانی در مورد اسرار بیماران است باید خیلی هوشمندانه‌تر به فکر بود نه به شیوه‌های سنتی منحصرانه در سازمان غذا و دارو».
به گفته کیامهر، بسیاری افراد از طریق شبکه‌های اجتماعی نظیر اینستاگرام نیز مشاوره پزشکی می‌گیرند و داده‌های خود را اعلام می‌کنند و به همین دلیل درباره حفظ اسرار پزشکی باید شرایط جدید تکنولوژی و نقش شبکه‌های اجتماعی را هم مد نظر قرار داد.
با این توضیحات کیامهر تاکید بر حفظ اسرار بیماران و جلوگیری از انتشار آن را صرفا بهانه سازمان غذا و دارو تحلیل کرده و می‌افزاید: «آنچه در پشت پرده این اعتراض‌ها به فروش اینترنتی مطرح است شکسته شدن انحصار سازمان غذا و دارو در مراودات مربوط به عرضه دارو است و در یک کلام نگرانی از این است که قدرت و انحصاری که دارند در حال از دست رفتن است».
داروخانه‌داران از بازرسی‌های سلیقه‌ای کلافه شده‌اند
براساس اعلام انجمن داروسازان در ایران ۳۲ هزار داروساز در کشور داریم که ۲۶ هزار نفر از آنها به عنوان فعالان حوزه خدمت، عضو انجمن داروسازان ایران هستند. این جمعیت بعد از پزشکان عمومی، بزرگترین گروه ارائه‌دهنده خدمات در جامعه پزشکی را تشکیل می‌دهند.
با اجرای طرح دارویار از یک سو و محدودیت‌هایی که به سبب تحریم‌ها صنعت دارو را در خود غرق کرده بازار دارو دچار مشکلات متعددی از جمله سقوط نقدینگی داروخانه‌داران و شرکت‌های تولیدی دارو شد. آنچه انجمن داروسازان نیز آن را سوءبرنامه‌ریزی توصیف کرده سبب شد بخشی از مطالبه داروخانه‌داران نزد سازمان‌های بیمه‌گر و بخش دیگری از آن نزد سازمان هدفمندی یارانه‌ها معطل بماند و پرداخت‌ها با تاخیرهای چندین ماهه پرداخت شود.
در چنین شرایطی پلتفرم‌ها توان جذب نقدینگی‌های خرد مردم را داشته و این فرصت برای داروخانه‌داران نیز قابل تامل است. در همین چند سال اخیر پلتفرم‌های فروش اینترنتی نشان داده‌اند که در جذب این نقدینگی‌های خرد تا چه اندازه موفق عمل کرده‌اند و در عین حال مخاطره‌های بسیاری را به دلیل نبود نظارت و ساز و کارهای اساسی به مردم تحمیل کرده‌اند.
نمونه آن فروش میلی‌گرمی طلا توسط پلتفرم‌هایی در این عرصه است. این پلتفرم‌های با وعده فروش طلا با هر قیمتی امکان خرید طلا با مبالغی چون ۵۰ و یا ۱۰۰ هزارتومان را فراهم کردند که در ماه‌های اخیر بیم «خالی‌فروشی» را پررنگ‌تر کرد زیرا خریدار چنین مبالغ خردی را بدون دریافت مابه‌ازایی پرداخت می‌کرد و مشخص نبود این پرداخت‌ها چه زمانی به شیئ طلایی قابل لمس و عرضه‌ای تبدیل شود.
با این تجربه بسیاری از کارشناسان ورود پلتفرم‌ها در حوزه سلامت را هم خطرناک می‌دانند زیرا مسئله سلامتی و جان آدم‌ها با سوداگری مالی نمی‌تواند به نتیجه مطلوبی منجر شود.
دکتر «تورج کیامهر» درباره چرایی موفقیت پلتفرم‌ها و از سوی دیگر پناه بردن مردم به سیستم‌های غیررسمی به یورونیوز فارسی می‌گوید: «مثالی از شیوه نظارت بر داروخانه‌ها وضعیت رابطه سازمان غذا و دارو با داروخانه‌داران را بیشتر مشخص می‌کند. پرسش اولیه این است که وقتی به شخصی مجوز تاسیس داروخانه داده میشود و او را صالح بر عرضه دارو می‌دانند چرا اجازه فروش اینترنتی به او را نمی‌دهند. همین سیستم نظارتی اگر یک داروخانه معمولی که ساعت کارش روزانه است یک ساعت بیشتر کار کند او را متخلف شناخته جریمه‌های سنگین برایش درنظر می‌گیرند یا حتی برای او پرونده‌ای در مراجع انتظامی نظام پزشکی یا دادسرای جرایم پزشکی تشکیل می‌دهند».
به گفته کیامهر، سوپرمارکت‌ها می‌توانند قرص ادویل بفروشند اما اگر داروخانه‌ای این قرص را بفروشد با پیگیرد مواجه میشود. در مورد مکمل‌ها هم وضعیت همین است. در چنین شرایطی مکمل‌ها به راحتی در همه جا عرضه می‌شوند ولی فروش آن در داروخانه‌ها پیگرد دارد.
دکتر مسعود نیز به نکته در مورد تامین دارو برای افراد مسن اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: «فرض کنید فردی پدر یا مادر پیر خود را برای ویزیت نزد پزشک می‌برد. این پروسه به اندازه کافی زمان‌گیر و دارای دردسر هست. حالا به جای آن که بخواهد با او در داروخانه‌ها معطل شود از طریق اینترنتی نسخه را تامین می‌کند. چرا چنین کاری باید به مذاق انجمن داروسازان و سازمان غذا و دارو خوش نیاید».
فروش اینترنتی دارو از فروش سنتی آن پیشی می‌گیرد
بر اساس گزارش (precedence research) در سال ۲۰۲۲، حجم فروش دارو در جهان هزار و ۲۰۰ میلیارد دلار بوده است و پیش‌بینی میشود که در سال ۲۰۳۲ شاهد رشد ۴۸ درصدی آن باشیم و حجم این بازار به هزار و ۷۸۰ میلیارد دلار خواهد رسید.
سهم فروش اینترنتی دارو در سال ۲۰۲۲ بیش از ۷۰ میلیارد دلار بود و پیش‌بینی میشود این میزان تا سال ۲۰۳۲ رشدی ۲۹۱ درصدی را تجربه خواهد کرد و به بیش از ۳۴۵ میلیارد دلار می‌رسد. این پیش‌بینی نشان می‌دهد که بازار فروش اینترنتی دارو رشد سریع‌تری نسبت به فروش آفلاین دارو دارد.
پیش‌بینی‌ها حاکی از این است که سهم بازار فروش اینترنتی دارو نسبت به کل بازار از ۶ درصد در سال ۲۰۲۲ به ۱۹ درصد در سال ۲۰۳۲ خواهد رسید. به زبانی ساده‌تر، سهم بازار فروش اینترنتی دارو نسبت به کل بازار تا سال ۲۰۳۲ بیش از ۳ برابر خواهد شد.