«فیاض زاهد»، عضو شورای اطلاع‌رسانی دولت چهاردهم در شبکه اجتماعی «ایکس» با اعلام این خبر، ایران را بهشت سرمایه‌گذاری توصیف کرد. موضوعی که پیش از آن در یادداشت «عباس عراقچی» در روزنامه «واشنگتن پست»، چند روز پیش از آغاز دور اول مذاکرات طرح شد و حتی رقم هزار میلیارد دلاری این سرمایه‌گذاری، اولین بار توسط «علی ماجدی»، دیپلمات ایرانی اعلام شد.
پس از آن اما برخی رسانه‌های داخلی به نقل از فعالان سیاسی و حتی مقامات دولتی اعلام کردند که ظرفیت ورود سرمایه گذاری خارجی به ایران ۲هزار میلیارد دلار در نظر گرفته شده که تنها هزار میلیارد دلار آن برای ورود سرمایه آمریکایی‌ها و باقی برای ورود سرمایه از اروپا، روسیه و چین در نظر گرفته شده است.
ورود ۲هزار میلیارد دلار سرمایه خارجی به ایران تا چه اندازه منطقی است؟
مقایسه رقم ۲هزار میلیارد دلاری اعلام شده از سوی مقامات جمهوری اسلامی به عنوان ظرفیت جذب سرمایه خارجی در ایران با کل تولید ناخالص کشور، تصویر دقیق‌تری از صحت یا نادرستی این ادعا ترسیم می‌کند.
کل تولید ناخالص ملی ایران در سال ۱۴۰۳، معادل ۴۰۰ میلیارد دلار تخمین زده شده و این به آن معنی است که ۲هزار میلیارد دلار معادل ۲تریلیون دلار که طبق ادعای مقامات جمهوری اسلامی قرار است به ایران وارد شود، حدود پنج برابر کل تولید ناخالص ملی ایران در طول یک سال است.
به علاوه، نتیجه کل تلاش جمهوری اسلامی در جذب سرمایه در سال ۲۰۲۳، حدود ۲میلیارد دلار برآورد شده است و به این ترتیب مشخص است که ایران قابلیت و گنجایش جذب ۱۰۰۰ برابر این رقم، آن هم در این مدت کوتاه را نخواهد داشت. از طرفی، امضا قراردادها و توافق‌نامه‌هایی به ارزش ۶۰۰میلیارد دلار میان ایالات متحده آمریکا و عربستان که به گفته مقامات دو کشور قراردادهایی بی‌سابقه بوده، حدود نصف رقم مورد ادعای مقامات جمهوری اسلامی است. لازم به ذکر است که تولید ناخالص عربستان با رقم ۱/۰۹ترلیون دلار، بیش از ۲/۵ برابر تولید ناخالص کشورماست.
به این ترتیب، ادعای مقامات جمهوری اسلامی به این معناست که آمریکایی‌ها قصد دارند به کشوری که بزرگی اقتصاد آن کمتر از نصف عربستان است، حدود دو برابر این کشور سرمایه وارد کنند.
رفع کامل تحریم‌ها و ورود سرمایه به ایران تا چه اندازه خوشبینانه است؟
فارغ از ارقام نجومی اعلام شده از سوی مقامات جمهوری اسلامی، تعداد زیادی از کارشناسان اقتصادی، فراهم آمدن شرایط لازم و رفع کامل تحریم‌ها را دور از انتظار و در مواردی غیرممکن می‌دانند.
«بیژن خواجه‌پور خویی»، دکتری مدیریت بین‌الملل و کارآفرین به «ایران‌وایر» می‌گوید: «در چشم‌انداز کوتاه‌مدت، فقط برخی از تحریم‌ها رفع شده و مسلما سناریوی لغو کامل تحریم‌ها خیلی محتمل نیست.» دکتر «حسن منصور»، اقتصاددان و دانش‌آموخته علوم اقتصادی از دانشگاه لندن، فرض لغو کامل تحریم‌ها را غیرواقع‌بینانه دانسته و می‌گوید که این امر حتی در بهترین شرایط، چندین سال زمان می‌برد. به اعتقاد منصور، نظام هم در پی لغو کامل تحریم‌ها نبوده و تنها لغو تحریمهای نفتی و بانکی است که مورد نظر نظام جمهوری اسلامی است.
به باور این اقتصاددان و کارشناسان اقتصادی، حتی این تحریم‌ها با نتیجه‌بخش بودن مذاکرات فعلی لغو نخواهند شد، چراکه برخی از تحریمهای مربوط به فروش نفت با موافقت آمریکا قابل رفع است نه همه تحریمهای نفتی و از طرفی، رفع تحریمهای بانکی به سوییفت و «اف‌ای‌تی‌اف» بستگی ندارد که آن هم در بهترین صورت، یک تا دو سال زمان می‌برد.
گذشته از موانع رفع تحریم‌ها اما، «حسین سلاح‌ورزی»، رییس دوره دهم اتاق بازرگانی ایران و فعال اقتصادی فعلی در ایران، به نقش منطقه‌ای کشور و رویکرد محتاطانه مقامات ایرانی به غرب هم اشاره می‌کند؛ به‌ویژه با توجه به اظهارات رهبر جمهوری اسلامی در ترجیح روابط با شرق، که تردیدهای جدی در امکان‌پذیری چنین توافقی ایجاد می‌کند.
پتانسیل‌های سرمایه‌گذاری در ایران چیست؟
در وضعیتی بسیار خوشبینانه و آرمانی، اگر کلیه تحریمهای ایالات متحده و اروپا علیه ایران لغو و ایران از لیست سیاه اف‌ای‌تی‌اف نیز خارج شود، سرمایه‌گذاری خارجی به ویژه از سوی شرکتهای آمریکایی و اروپایی، می‌تواند در چند حوزه کلیدی وارد ایران شود.
حسین سلاح‌ورزی، رییس دوره دهم اتاق بازرگانی ایران و فعال اقتصادی فعلی، حوزه‌های کلیدی برای همکاری اقتصادی بین ایران و آمریکا را شامل انرژی و نفت و گاز، فناوری اطلاعات، صنعت خودرو، هواپیمایی، حمل و نقل و ریل و داروسازی می‌داند.
به باور سلاح‌ورزی، دارا بودن چهارمین ذخایر نفتی و دومین ذخایر گازی جهان در کنار زیرساخت‌های فرسوده این صنعت، نیاز مبرم ایران به سرمایه خارجی در این حوزه، خصوصا در میادین مشترک نفتی و گازی را آشکار می‌کند.
رییس پیشین اتاق بازرگانی ایران در گفت‌وگو با ایران‌وایر تاکید می‌کند که بخش فناوری اطلاعات، با بازار ۱۳میلیارد دلاری و نیروی انسانی ماهر، فرصت‌هایی در تجارت الکترونیک و فین‌تک ارائه می‌دهد. صنعت خودروسازی، با سابقه همکاری با شرکتهای غربی، و صنعت هواپیمایی با نیاز به نوسازی ناوگان نیز، از حوزه‌های جذاب هستند. همچنین بخش داروسازی به‌دلیل تقاضای بالای بازار ایران برای دارو و تجهیزات پزشکی، پتانسیل بالایی برای سرمایه‌گذاری دارد.
ورود سرمایه به بازار ایران غیر از رفع مشکلات خارجی و تحریم‌ها، مستلزم وجود و اثبات امنیت سرمایه‌گذاری و ثبات اقتصادی است که برای جذب سرمایه‌گذاران، اهمیت بالایی دارد.
به این ترتیب، حوزه‌های سرمایه‌گذاری در ایران را می‌توان به بخش‌های اساسی زیر دسته‌بندی کرد.
۱.نفت، گاز و پتروشیمی
برآوردها نشان می‌دهد که بخش انرژی در ایران، به حداقل ۹۰۰میلیارد دلار سرمایه نیاز دارد تا بتواند فارغ از تعریف پروژههای جدید، تجهیزات و پروژههای فعلی را به حداکثر تولید و کارایی برساند.
سرمایه‌ای که به شرط وجود ثبات اقتصادی و تضمین وجود محیط امن، حوزه‌ای بکر برای سرمایه‌گذاری محسوب شده و سودی هنگفت را نصیب سرمایه‌گذاران کند. چراکه شرکتهای سرمایه‌گذار خارجی با ورود به صنایع پایین دستی پتروشیمی و تولید محصولات نهایی در بخش تکمیلی، خواهند توانست از ارزش افزوده بالاتر و بازارهای بزرگ منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای که در اختیار آن‌ها قرار داده می‌شود، بهرمند شوند.
از طرفی، صنعت انرژی در ایران به‌دلیل سال‌‌ها استهلاک و عدم ورود سرمایه‌گذار انرژی، دچار بحران ناترازی شده، تا آنجا که در تابستان سال جاری، امکان قطعی‌های برق ۲۴ساعته هم پیش‌بینی شده است و این، خود نشان از تشنگی بالای صنایع ایران به ورود سرمایه دارد.
نفت:
نبود تجهیزات کافی و استهلاک شدید باعث شده که تولید روزانه نفت ایران تنها یک سوم ظرفیت واقعی شود.
محاسبات نشان می‌دهد که ایران برای به‌روزرسانی صنعت نفت خود، به حدود ۳۰۰میلیارد دلار برای تامین حداقل‌ها نیاز دارد که البته در صورت وجود اراده برای تعریف پروژههای جدید، این رقم بالاتر هم خواهد رفت.
اعلام ۲۰۰ فرصت سرمایه‌گذاری در صنایع بالادستی نفت و گاز با مجموع ارزش تقریبی ۱۳۷میلیارد دلار که در در رویداد «تحول در سرمایه‌گذاری و توسعه در بالادست نفت و گاز» اعلام شد، پتانسیل کم‌نظیر برای سرمایه‌گذاری داشته و با حداقل سه برابر کردن تولید و فروش نفت ایران، سود قابل‌توجهی برای سرمایه‌گذار رقم خواهد زد.
گاز:
بر اساس برآوردها، از سال ۱۴۰۴، سالانه به اندازه یک فاز، معادل ۲۸میلیون متر مکعب در روز از، تولید گاز کاسته می‌شود و به این ترتیب، اگر اقدامی در این خصوص انجام نشود، تا سال ۱۴۱۲، تولید گاز کشور به یک‌سوم میزان فعلی کاهش پیدا خواهد کرد.
سرمایه مورد نیاز صنعت گاز ایران در چهار سال پیش‌رو برای رسیدن به هدف تولید ۱میلیارد و ۳۴۰میلیون متر مکعب گاز در روز، حدود ۸۰میلیارد دلار اعلام شده است. لازم به ذکر است که سقف تولید گاز در سال جاری ۷۲۵میلیون متر مکعب در روز پیش‌بینی شده است و این یعنی با سرمایه‌گذاری ۸۰میلیارد دلاری، تولید گاز در ایران با همین پروژههای تعریف‌شده فعلی، بالای ۸۰درصد افزایش پیدا خواهد کرد.
بر اساس اعلام مجری طرح راهبردی فشار افزایی پارس جنوبی، در صورت سرمایه‌گذاری در این بخش، ایران درآمدی حدود ۷۸۰ میلیارد دلار براثر فشار‌افزایی کسب خواهد کرد و این یعنی بازدهی سرمایه‌گذاری تنها در حوزه تولید گاز، حدود ۹۰۰درصد خواهد بود.
پتروشیمی
ایران به‌دلیل دسترسی به منابع عظیم گازی در صنعت پتروشیمی، موقعیتی استراتژیک و مهم در جهان دارد. برآوردها نشان می‌دهد که این صنعت در حال حاضر قابلیت جذب ۴۰۰میلیارد دلار سرمایه جدید را دارد.
به گزارش «سازمان منطقه ویژه اقتصادی» در سال ۱۳۹۴، تنها از ٣٠درصد ظرفیت موجود در صنایع پایین دستی پتروشیمی کشور استفاده می‌شود و ٧٠درصد از ظرفیت نصب شده در این حیطه، عملا بلااستفاده است.
صنایع سنگین
در بستر مناسب و امن سرمایه‌گذاری و در شرایط رقابتی یکسان، به‌دلیل بازار بزرگ مصرف داخلی و نیروی کار ارزان، صنایع سنگین مانند خودروسازی، شرکتهای ساخت قطعات و صنایع هوایی را، به هدفی بالقوه و البته جذاب برای سرمایه‌گذاری تبدیل کرده است. بازاری که می‌تواند شرکت‌هایی مانند Renault، Peugeot (فرانسه)، و Volkswagen (آلمان) را جذب کند.
معادن و فلزات
وجود معادن معدنی و فلزی در ایران مانند منابع غنی مس، آهن، روی و سنگ‌آهن و حتی طلا، می‌تواند حوزه‌ای جذاب برای سرمایه‌گذاری باشد. در شرایطی که همین حالا تعدادی قابل توجهی از معادن طلا در داخل کشور نه‌تنها به لحاظ مدیریتی و سودآوری کاملا در دست چینی‌هاست، که حتی در بسیاری از موارد بر خلاف تعهدات اولیه، کارگران این معادن هم از ملیت چینی انتخاب و استخدام می‌شوند.
انرژی‌های تجدید پذیر
با توجه به شرایط آب و هوایی و جغرافیایی، ایران بستر مناسبی را برای بهره‌برداری از انرژی خورشیدی و بادی فراهم آورده است، اما نبود تکنولوژی و تجهیزات به‌روز دنیا باعث شده که بخش بزرگی از ظرفیت استفاده از انرژی خورشیدی در ایران بلااستفاده رها شود.
توریسم
صنعت گردشگری در ایران می‌تواند به واسطه تنوع تاریخی و فرهنگی بالا و تنوع اقلیمی چهار فصل به‌دلیل وجود گردشگری ساحلی، کویری و کوهستانی، به یکی از کشورهای برتر دنیا به لحاظ جذب گردشگر تبدیل شود. از طرفی هزینه‌های پایین خدمات پزشکی و دندانپزشکی نسبت به کشورهای غربی و حضور پزشکان متخصص، می‌تواند سرمایه‌گذاران حوزه سلامت را به ایران جذب کند.
تمام زمینه‌های مطرح شده البته دارای ریسک‌های مخصوص به خود بوده و به لحاظ سودآوری و جذابیت، با یکدیگر متفاوت هستند.
شرکتهای خارجی دارای پتانسیل جذب سرمایه
با توجه به حوزه‌های مطرح شده در ایران برای سرمایه‌گذاری، می‌توان نتیجه گرفت که شرکتهای نفتی بزرگی مانند Total (فرانسه)، Shell (هلند/انگلیس)، ENI (ایتالیا) و CNPC (چین)، در صورت رفع کامل تنش‌ها و حتی شرکتهای آمریکایی مانند ExxonMobil و Chevron (آمریکا)، می‌توانند برای سرمایه‌گذاری در این حوزه در ایران ترغیب شوند.
حسین سلاح‌ورزی، رییس پیشین اتاق بازرگانی ایران، در این خصوص از شرکتهای آمریکایی مانند «اکسون‌موبیل» و «شورون» نام می‌برد که می‌توانند در بخش نفت و گاز با ارائه فناوری‌های نوین، نقش کلیدی ایفا کنند.
سلاح ورزی در حوزه فناوری به «مایکروسافت»، «گوگل» و «آمازون» اشاره می‌کند که ممکن است به توسعه پلتفرم‌های دیجیتال و خدمات ابری علاقه‌مند شوند.
«بوئینگ» با سابقه قرارداد فروش هواپیما به ایران، می‌تواند در صنعت هواپیمایی فعال شود و «فایزر» در بخش داروسازی، فرصت‌های بزرگی خواهد داشت. از سوی دیگر، شرکتهای عربی، به‌ویژه از امارات و عربستان نیز ممکن است به ایران روی آورند. شرکتهای اماراتی مانند «DP World» در زیرساخت‌های بندری و لجستیک، و شرکتهای سعودی مانند «سابیک» در پتروشیمی، می‌توانند با توجه به نزدیکی جغرافیایی و نیاز ایران به سرمایه، وارد همکاری شوند. این شرکت‌ها از بازار بزرگ ایران و موقعیت استراتژیک آن برای دسترسی به آسیای میانه بهره‌مند خواهند شد.