هجوم بیل‌های مکانیکی و کامیون‌ها برای خاکبرداری از گذر تاریخی کمرزرین اصفهان آن هم در ۳۵ دقیقه بامداد ۲۰ تیر ۱۴۰۴ خاطره تخریب شبانه «حمام خسروآقا» اثر تاریخی دوره صفوی این شهر در سال ۱۳۷۱ را تداعی کرده‌است. ماجرایی که با گذشت ۳۳ سال هنوز مشخص نشده توسط چه کسانی رقم خورد. معطل ماندن اجرای پروژه‌های عمران شهری و تجاری به دلیل کاوش‌های باستانی نخستین فرضیه‌ای است که اینک در مورد این اقدام شبانه مطرح شده‌است.
گرچه دادستان اصفهان دستور پلمپ محل خاکبرداری و توقف این عملیات را صادر کرده اما بیم اقدامی مشابه سال ۱۳۷۱ همچنان وجود دارد. این در حالی است که «علی شجاعی» مسوول کاوش‌های باستانشناسی گذر تاریخی کمرزرین اصفهان گفته‌است: «متاسفانه شواهدی حاکی از تخریب بخشی از آثار معماری این محوطه وجود دارد. آنچه این اتفاق را نگران‌کننده‌تر می‌سازد، از میان رفتن حجم قابل توجهی از داده‌های منقول است که شبانه با استفاده از ماشین‌آلات سنگین از محل خارج شده‌اند؛ موضوعی که خود یک آسیب جدی و جبران‌ناپذیر به شمار می‌رود».
در نخستین ساعات ۲۰ تیر امسال ۳ دستگاه بیل مکانیکی به همراه بیش از ۲۰ کامیون برای خاکبرداری مشغول عملیات حفاری و خاکبرداری از محدوده مقابل مسجد کمرزرین اصفهان واقع در تقاطع بلوارهای ولیعصر و عبدالرزاق با بلوار مجلسی در جنوب مسجد عتیق اصفهان در میدان امام علی شدند.
از آنجایی که به گفته «محمدعلی ایزدخواستی» مدیر سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان ۵ پروژه عمران شهری در این محدوده در حال اجراست هنوز هیچ یک از این گروه‌های عمرانی مسوولیت خاکبرداری را برعهده نگرفته‌اند. با این حال «هادی الهیاری» ناظر عالی پروژه‌های باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان دراینباره به ایرنا گفته‌است : «به نظر می‌رسد پیمانکار مربوط به مجتمع تجاری کمرزرین بوده که اقدام به این عملیات کرده‌است».
گذر تاریخی کمرزرین اصفهان در نزدیکی مسجد عتیق آثاری از دوره پیش از اسلام تا قاجاریه را در خود جای داده‌است.
فعالیت عمرانی در محدوده میدان امام علی واقع در منطقه ۳ شهرداری اصفهان با کشف لایه‌های تاریخی و آثاری مانند تکه‌های سفال، تزیینات آجری و اسکلت‌های انسانی و حیوانی موکول به بررسی‌های باستان‌شناسانه شد.
اما به نظر می‌رسد منافع مالی در بهره‌برداری هر چه سریعتر مجتمع تجاری زرین یا بازار طلا و جواهر خورشید که وعده داده شده بازار طلای اصفهان خواهد شد، بخشی از سناریویی باشد که به هجوم شبانه کامیون‌ها و تخریب این محوطه منجر شده است.
دعوای قدیمی شهرداری و میراث‌فرهنگی
پروژه‌های شهری در محدوده مسجد جامع عتیق اصفهان مدت‌هاست محل مناقشه میان مدیران شهری، مسئولان و کارشناسان میراث‌فرهنگی و کسبه و ساکنان این منطقه است. در حالی که پروژه مترو، بهسازی و اتصال بلوارهای ولیعصر و عبدالرزاق با بلوار مجلسی و همچنین ساخت مجتمع‌های تجاری در محدوده آن جریان داشته و این فعالیت مدت‌هاست این محدوده را تحت تاثیر قرار داده، کشف لایه‌هایی تاریخی سبب توقف این فعالیت شد.
یکی از این مجتمع‌های تجاری که از برنامه ساخت آن از سال ۱۳۹۸ کلید خورد بازار طلا و جواهر خورشید است که دستکم ۳۲۴ واحد تجاری و دو پارکینگ دارد و تکمیل و افتتاح آن سود قابل توجهی را برای شهرداری و متولیان آن در پی دارد.
آنچه اینک در محدوده مسجد کمر زرین اصفهان رخ داده مشابه سایر چالش‌های محوطه‌های تاریخی جدالی میان شهرداری و پروژه‌های نوسازی که با پشتوانه‌های مالی همراه است و سیستم کند و سنتی میراث‌فرهنگی است که عموما به دلیل محدودیت منابع وزارتخانه وابسته به پروژه‌های مشترک با شهرداری‌هاست.
در زمستان ۱۴۰۲ و پس از کشف شواهدی از ۲ سازه معماری، عملیات باستانشناسی شهری با توافق بین پژوهشگاه میراث فرهنگی، سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان و دانشگاه هنر آغاز شد. در کاوش‌های کمرزرین، سکه‌هایی مربوط به دوره‌های صفویه و ایلخانی کشف شده است. ظاهراً این منطقه در گذشته تجارتخانه بوده و این کشف، هم از منظر باستان شناسی و هم از جنبه علمی، اهمیت زیادی دارد.
حالا و پس از تخریب بخشی از محل کاوش، بر اساس آنچه در جلسه مدیران شهری و دادستان اصفهان و گزارشی که هر یک به او داده‌اند، به نظر می‌رسد مسئولان شهری از طولانی‌شدن و کند بودن فعالیت باستانشناسی و معطل مانده پروژه‌های اقتصادی گله‌مند بوده‌اند.
چیزی که «علی صالحی» سخنگوی شورای شهر اصفهان در گفتگو با خبرگزاری فارس به صراحت به آن اشاره کرده و گفته‌است: «مدیریت شهری اصفهان حدود دو سال است پروژه‌ای را که از نظر اجرایی به‌صورت کامل آماده بهره‌برداری بوده، صرفاً به‌منظور تعیین تکلیف فضای مرمتی مجاور این سایت تاریخی، متوقف کرده» و در ادامه افزوده‌است: «دستگاه متولی میراث فرهنگی از ابتدا در میدان حضور فعال نداشته، بلکه در تمام مراحل، روند فعالیت با تلاش و پیگیری‌های مدیریت شهری، با حمایت‌های مالی شهرداری پیش رفته است».
سخنگوی شورای شهر اصفهان در عین‌حال هجوم کامیون‌ها و بیل‌مکانیکی به محل کاوش را توجیه کرده و به خبرگزاری فارس گفته‌است: «پیمانکار پروژه به دلیل احساس تأخیر در صدور مجوزهای ثانویه و بلاتکلیفی در ادامه عملیات، اقدام به فعالیت‌های عمرانی کرده زیرا به دلیل بعضی تعلل‌ها و اعتراضات گسترده مردمی، روند پیشرفت پروژه با وقفه‌های طولانی‌مدت روبه‌رو شده‌است».
در همین حال «روح‌الله ابوطالبی» مدیر منطقه ۳ شهرداری اصفهان نیز دراینباره تاکید کرده‌است : ظاهراً باستان‌شناسان حاضر در محل، صورت‌جلسه‌ای را با پیمانکار پروژه تنظیم کرده‌اند که بر اساس آن، مقرر شد کار به‌صورت دستی ادامه یابد اما در عین حال تاکید شد که ادامه کار نیازمند دریافت مجوز جدید از وزارت میراث فرهنگی است و به همین دلیل پروژه متوقف شد.
در عین حال «امیر کرم‌زاده»، مدیرکل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری اصفهان نیز دراینباره به ایسنا توضیح داده‌است: به شهرداری اعلام کرده بودیم که اجرای هرگونه پروژه در این محدوده، مستلزم هماهنگی کامل با پژوهشگاه میراث فرهنگی است، همچنین تأکید کرده بودیم که هیچ‌گونه عملیات مکانیکی یا استفاده از ماشین‌آلات سنگین نباید صورت گیرد و تمامی اقدامات باید به‌صورت دستی و با حضور فیزیکی ناظران میراث فرهنگی و باستان‌شناسان انجام شود.
این در حالی است که «محمد موسویان»، دادستان عمومی و انقلاب اصفهان که در محل حاضر شده، تاکید کرده‌است: «پیمانکار پروژه حق هیچ‌گونه گودبرداری با ماشین‌آلات مکانیکی در این محوطه را نداشته و باید بر اساس مصوبات پژوهشکده میراث فرهنگی و پروتکل‌های مصوب اداره کل میراث، اقدام می‌کرده است.»
دادستان اصفهان شهرداری و پیمانکاران فعال در محدوده گذر کمرزرین را موظف به پاسخگویی در قبال این اقدام دانسته زیرا در هیچ از نامه‌ها و مجوزهای میراث‌فرهنگی اجازه فعالیت بیل‌مکانیکی و ادوات سنگین داده نشده‌‌است.
آیا بلای حمام خسروآقا بر گذر کمرزرین هم نازل می‌شود؟
حمله لودرها و بیل‌های مکانیکی شهرداری‌های مختلف به آثار تاریخی تازگی ندارد. نیمه‌های شب و روزهای تعطیل به ویژه در تعطیلات نوروز بهترین زمان برای شهرداری‌ها در تخریب بافت تاریخی به شمار می‌روند.
بافت تاریخی شیراز و طرح توسعه حرم شاهچراغ و فشار بر تخریب ۲۰۰ خانه تاریخی یکی از نمونه‌های آن است. در سال‌های اخیر بارها از حمله لودرها و بیل‌های مکانیکی شهرداری نیشابور به آثار تاریخی خبرهایی منتشر شده‌است. از جمله در اوج اعتراضات زن، زندگی، آزادی، ۱۷ آذر سال ۱۴۰۱ شهرداری نیشابور با هماهنگی فرمانداری این شهر عمارت امین الاسلامی این شهر را مورد تعرض و تخریب قرار دادند.
اما یکی از اتفاقاتی که هیچ‌گاه عاملان ارتکاب آن شناسایی و مشخص نشدند ماجرایی است که در اصفهان رقم خورد و اینک حادثه کمرزرین یادآور آن شده‌است. ریشه تخریب حمام «خسروآقا» در خیابان حکیم اصفهان به اوایل انقلاب ۱۳۵۷ و بحث ساخت ادامه خیابان حکیم برمی‌گردد. این برنامه و احتمال گران‌شدن برخی املاک و طمع ساکنان موجب شد تا شایعه‌هایی در مورد این حمام که در سال ۱۳۵۳ به ثبت ملی رسیده بود ساخته شود و آن را محل فساد در پیش از انقلاب ۱۳۵۷ معرفی کنند. در مقطعی دیگر انفجار یک بمب این حمام تاریخی را دستخوش آسیب جدی کرد. با این حال جدال بر سر بودن یا نبودن این بنا تا دهه هفتاد ادامه یافت.
در سال ۱۳۷۱ شورای عالی شهرسازی با احداث ادامه خیابان استانداری یا همان حکیم در اصفهان به دلیل استقرار همین حمام مخالفت کرد. این وضعیت سبب شد تا در نیمه شب بیست و سوم فروردین ۱۳۷۴ عده‌ای ناشناس به حمام خسروآقا حمله کرده و به طور کلی آن بنا را تخریب کردند.
در این حمله نگهبان حمام بیهوش شد و سنگاب منحصر به فرد آن نیز به سرقت برده‌شد. گرچه هیچ تحقیقی که نشان دهد چه کسانی این اقدام را مرتکب شدند انجام نگرفت اما در همان سال ۱۳۷۴ خیابان حکیم توسعه یافت و افتتاح شد.
حال خاکبرداری شبانه از محل کاوش کمرزرین این خاطره را نزد فعالان میراث‌فرهنگی اصفهان زنده کرده‌است.
امیر کرم‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری اصفهان تاکید کرده‌است : اجازه نخواهیم داد که به بهانه حل مشکلات مردم، هویت تاریخی شهر را تخریب کنند.
در حالی که گزارش‌هایی از اعتراض کسبه و ساکنان این محدوده به دلیل کندی عبور و مرور مطرح است کارشناسان و باستان‌شناسان اهمیت کاوش در محدوده کمرزرین را با اهمیت ارزیابی‌کرده‌اند.
«محسن جاوری» با اشاره مستقیم به نقش شهرداری اصفهان در تخریب‌های صورت‌گرفته، به روزنامه پیام‌ما گفته‌است: «تمام داستان دست شهرداری است. آنها پروژه‌های توسعه‌ای را در اولویت قرار می‌دهند و بدون هماهنگی لازم با پژوهشکده، عملیات عمرانی انجام می‌دهند. شهرداری باید بپذیرد که شهر تاریخی را نمی‌توان بدون ملاحظات باستانشناسی مدیریت کرد.»
او تاکید کرده‌است: «اگر مدیران شهری اصفهان از حرص و طمع فاصله بگیرند، اگر به‌جای طمع‌ورزی، تفکر فرهنگی را وارد مدیریت کنند، شهر دوباره می‌تواند به جایگاه شایسته‌اش بازگردد. ما هنوز فرصت داریم، اما این فرصت بسیار کوتاه و شکننده است.»
البته پیشتر هادی الهیاری ناظر طرح کاوش باستانشناسی گذر کمرزرین اصفهان به خبرگزاری مهر گفته‌بود: عملیات طرح ساماندهی و باستانشناسی گذر کمرزرین اصفهان هیچ ارتباطی با عملیات ساخت و تکمیل مجموعه تجاری بازار خورشید نداشته، لذا با اتمام طرح ساماندهی این گذر تاریخی، نه‌تنها تاریخ کهن اصفهان حفظ خواهد شد بلکه این مجموعه تجاری و دیگر مشاغل موجود در این مسیر نیز از رونق بیشتری برخوردار خواهند شد.